ظرفیت‌ها و آسیب‌های فعالیت صندوق‌های قرض‌الحسنه مساجد

قرض‌الحسنه راهکاری است برای انجام وظیفه مساجد در حل مشکلات اقتصادی اهالی، اما به‌دور از آسیب‌های برخی کمک‌های بلاعوض، قرض‌الحسنه مکانیزمی است که در عین حل مشکلات افراد نیازمند، شکوفایی و تلاش بیشتر کمک گیرنده را سبب می‌شود.
ظرفیت‌ها و آسیب‌های فعالیت صندوق‌های قرض‌الحسنه مساجد

به گزارش خبرنگار حوزه مسجد و هیأت خبرگزاری فارس، حجت‌الاسلام‌ هادی عجمی،‌ مدرس مرکز تخصصی نماز ستاد اقامه نماز در یادداشتی که در اختیار این خبرگزاری قرار داده است به ظرفیت‌ها و آسیب‌های فعالیت صندوق‌های قرض‌الحسنه مساجد پرداخته است که در ادامه می‌خوانید:





به یقین از نشانه‌های ایمان، این است که پیوسته بخشی از درآمد هر مؤمن به کمک محرومان اختصاص داده شود: «وَ فی‏ أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُوم‏».(۱) بنابراین، به یقین مؤمنان باید بخشی از اموال و مساجد محل بخشی از برنامه‌های خود را دراین راه قرار دهند. اما واقعیتی در برخی کمک‌رسانی‌های اهالی مساجد به نیازمندان وجود دارد که نمی‌توان از آن چشم پوشاند و آن ایجاد افرادی است که کمک‌های دیگران آنها را از اقدامات اقتصادی باز داشته و قشری وبال جامعه درست کرده است. راه حل چیست؟ آیا وظیفه اهالی مساجد نسبت به نیازمندان محل، قابل اغماض است؟ آیا می‌شود مسجد مهمترین وظیفه خود یعنی توجه به نیازها و نیازمندان محل را فراموش کند؟

راه حل و جمع میان وظایف و از بین بردن آسیب‌های برخی کمک‌های مسجدی، در کلام امام صادق (ع) نهفته است. ایشان فرمودند: «پاداش قرض از این رو بر پاداش صدقه بیشتر است که قرض گیرنده جز از روی نیاز قرض نمی گیرد، ولی صدقه گیرنده گاهی با اینکه نیاز ندارد، صدقه می گیرد».(۲)

قرض الحسنه راهکاری است برای انجام وظیفه مساجد در حل مشکلات اقتصادی اهالی، اما به‌دور از آسیب‌های برخی کمک‌های بلاعوض. قرض‌الحسنه مکانیزم است که در عین حل مشکلات افراد نیازمند، شکوفایی و تلاش بیشتر کمک گیرنده را سبب می‌شود؛ از سویی منبعی است که بعد از هر کمک، دوباره پر می‌شود و می‌تواند نیازمندی دیگر را پوشش داد. بنابراین، با توجه به آن وظیفه و این آفت، راهکار، ایجاد قرض‌الحسنه در مساجد در جهت سازماندهی به انجام این وظیفه است. اما قرض الحسنه حرکتی جدید نیست و به قدمت اسلام پیشینه دارد. هرچند ایجاد رسمی آن، پیشینه ۵۰ ساله در کشور دارد.

نیم قرن سابقه، تجربه خوبی از ظرفیت‌ها و آسیب‌های این حرکت را در اختیار ما قرار می‌دهد. به همین دلیل، لازم است نگاهی به ظرفیت‌ها و آسیب‌های این حرکت داشت تا بتوان از ظرفیت‌ها و برکاتِ این اقدام، بیشترین استفاده را برد و با شناخت آسیب‌ها، از افتادن به برخی چاه‌های این حرکت جلوگیری کرد.

ظرفیت‌ها:

۱. مهمترین عامل جذب اعتبارات برای قرض‌الحسنه، ثواب عظیمی است که برای قرض دادن بیان شده است. پیامبر(ص) فرمودند: «هر کس به برادر مؤمنش قرض دهد، به ازای هر درهم، به وزن کوه‌های احد، رضوی و طور سینا، حسنات در ترازوی اعمالش نهاده می‌شود و اگر پس از فرا رسیدن مهلت با او مدارا کند، از پل صراط بدون رسیدگی به حساب، چون برق سریع و درخشنده می‌گذرد و هیچ عذابی نمی‌بیند.»(۳)

۲. خلاصی از گناه ربا، از مهمترین عوامل،‌جذب سرمایه‌داران و بازاریان متدین است. «تشکیل صندوق‌های قرض الحسنه مساجد دلایل متعددی داشته است که هدف اصلی همواره در کنار هویت صندوق‌های قرض الحسنه بیان شده است. در این صندوق‌ها، خبری از ربا نیست و جریمه هزینه دیرکرد حذف شده است. البته صندوق‌های قرض الحسنه مساجد مختار به دریافت ۴ درصد کارمزد از تسهیلات‌گیرندگان خود هستند. اصلی‌ترین علّت تأسیس صندوق‌های قرض الحسنه، انگیزه مذهبی و دینی آنها است، نه بنگاه داری اقتصادی!»(۴)

۳. استفاده از قدرت بیان مبلغان دینی در جذب افراد مشارکت کننده و سرمایه‌گذار در صندوق قرض الحسنه. مدیر صندوق قرض‌الحسنه موفقِ «صندوق مسجد لرزاده» سخنرانی مرحوم آیت‌الله مهدوی کنی را از بهترین مشوق‌ها برای همراهی مؤمنان در موفقیت این صندوق می‌داند.(۵)

۴. ساعات کاری مناسب، عاملی دیگر در موفقیت قرض‌الحسنه‌ها بوده است. از ویژگی‌های این صندوق‌ها این است که ساعات کار اکثریت آنها بعد ازظهرها پس از ساعات کار ادارات است. از این رو امکان فعالیت افتخاری افراد بدون اینکه به کار اصلی آن‌ها لطمه‌ای وارد شود، وجود دارد و مشتریان صندوق، مجبور نیستند، در ساعات اداری با دست کشیدن از کار خود، برای امور مربوطه به صندوق مراجعه کنند.(۶)

۵. مطلع کردن سرمایه‌گزاران از اقدامات مفید قرض‌الحسنه، عامل مهمی در اعتمادسازی و جذب سرمایه است. کسانی که در این اقدام خیر شرکت می‌کنند، لازم است از برکات کارشان مطلع شوند. لازم است پیوسته خبردار شوند با پولی که آنها در اختیار صندوق قرار داده‌اند، مشکل چند نفر حل شده است، به چند خانواده در خرید جهیزیه کمک شده است و یا چند زندانی از زندان رهایی یافته‌اند.

۶. کمک به اقتصاد مقاومتی، از وظایف مساجد در قبال انقلاب است و بهترین راهکار عملی شدن آن، ایجاد قرض‌الحسنه و اتکای به پول و توان داخلی است.

۷. کمک به ترویج فرهنگ انقلابی و اسلامی با خرید کالای ایرانی از ثمرات قرض‌الحسنه مساجد می‌تواند باشد. این صندوق‌ها می‌توانند در هماهنگی با فروشگاه‌های محل، وام‌های کالا را در قبال خرید کالای ایرانی قرار دهند. از سرمایه این صندوق‌ها می‌توان در برپایی نمایشگاه‌های لوازم تحریر، فرهنگی و کتاب و فروش اقساطی آنان بهره برد.

۸. گره‌گشایی از مشکلات نیازمندان، مهمترین وظیفه قرض‌الحسنه مساجد است. گاهی لازم است که صندوق قرض‌الحسنه به دنبال نیازمندان باشد، نه آنها به دنبال کمک کننده! می‌شود به همراه سرمایه گزاران به میان نیازمندان رفت، تا خود آنان وضعیت را از نزدیک دیده و مبلغ ویژه‌ای برای قرض به آن نیازمند قرار دهند یا ضامن آنها در این امر گردند.

۹. محوریت فعالیت‌های اقتصادی مسجد، می‌تواند صندوق قرض‌الحسنه آن باشد. کمک‌ به مسجد از طریق قرض‌الحسنه دادن به آن، از طرح‌های صندوق می‌تواند باشد.

آسیب‌ها

۱. نداشتن اساسنامه و روشن نبودن اقدامات، از آسیب‌های برخی صندوق‌های ناموفق بوده است. این اقدامات سبب از میان رفتن اطمینان میان سرمایه‌گذاران و مردم محل خواهد شد و برخورداری از آن، فساد را جلوگیری می‌کند.

۲. عدم بازپرداخت اقساط، از مشکلات اساسی است. نمونه برخی صندوق‌های خانگی است که افرادی هستند که پیش از دریافت وام، مشارکت فعال در پرداخت حق ماهیانه خود دارند، اما بعد از دریافت وام، دقت و نظم لازم را در پرداخت حق ماهیانه ندارند. نمونه روشن دیگر آن معوقات سنگین برخی صندوق‌هاست که ضربه اساسی به روند کار زده‌‌اند. «البته لازم است تا برای بازپرداخت صندوق‌های قرض‌الحسنه مساجد تدابیری اندیشیده شود تا حکایت مطالبات ۱۳۰ میلیارد تومانی صندوق رفاه دانشجویان تکرار نشود. این رقم مربوط به ۳۰۰ هزار دانشجویی بوده است که از وام‌های صندوق رفاه دانشجویی استفاده کرده‌اند و بدون اقدامات لازم، برای بازپرداخت فارغ‌التحصیل شدند.»(۷) در کنار راهکارهای معمول، از جمله دریافت چک‌ معتبر، ایجاد انگیزه الهی برای قبول ضمانت از سوی برخی خیران (حتی در صورت عدم پرداخت از سوی گیرنده وام) می‌تواند از جمله آنها باشد.

۳. فراموشی هدف، سبب فروپاشی برخی صندوق‌ها در سال‌های اخیر شده است. برخی از آنان که مشکلات بسیاری برای اقتصاد کشور ایجاد کرده‌اند، از اقدامات خوب شروع کرده بودند؛ اما به مرور اهداف خود را فراموش و به عرصه بنگاه‌داری و دلالی وارد شدند و اقدام به اهدای وام به غیر اعضا و افراد خاص کردند که سبب رخت بستن نورانیت و موفقیت از اقداماتشان شد. از نگرانی‌های بزرگ این است که منابع پولی موجود در این صندوق‌ها تغییر ماهیت دهد و بخشی از آن در بانک‌های خصوصی سرمایه‌گذاری شود و با این پول به فعالان بازار با نرخ‌های غیرمتعارف تسهیلات داده شود یا این منابع مالی صرف بخش‌هایی از اقتصاد شود که آن بخش‌ها به هر دلیلی زیانده شود. این درحالی است که اگر صندوق‌های قرض‌الحسنه به معنای واقعی تعریفی که از آنها وجود دارد، فعالیت کنند نه‌تنها اخلالی در نظام پولی ایجاد نمی‌کنند، بلکه با متمرکزکردن حساب‌های کوچک، می‌توانند به بازار پولی کمک هم کنند.

آسیب‌های بیان شده و موانع دیگر با برنامه‌ریزی مناسب نمی‌تواند مانع انجام وظیفه از سوی مساجد باشد. مثلا عدم امکان سخت افزاری ایجاد قرض‌الحسنه در مسجد یا دغدغه بازپرداخت برخی اعضا نمی‌تواند مانع دستیابی به ثواب عظیم قرض‌الحسنه و کارکرد خدمات‌رسانی مساجد شود. از جمله راهکارهای کوتاه مدت، تا ایجاد تشکیلات لازم، می‌تواند استفاده از صندوق‌های موفق قرض الحسنه و به‌ویژه دو بانک قرض الحسنه کشور باشد. به‌وسیله ایجاد حسابی ویژه از سوی شخصیت‌های حقوقی مسجد و واریز دریافت‌ها، کمک‌ها و مشارکت‌های مردمی در آن حساب. بعد از مدتی می‌تواند در تعامل با مدیریت، آن قرض الحسنه با توجه به کارکرد آن حساب، وام‌هایی را به افراد معرفی شده از سوی مسجد اهدا کند.

گفتنی است که این اقدام تنها باید در قرض الحسنه‌ها یا دو بانک قرض‌الحسنه کشور انجام گیرد و انجام آن در دیگر بانک‌ها که عمدتا تجاری هستند، دور شدن از هدف است. از مزایای این اقدام، تقویت حرکت‌های موجود و از سویی رفع مشکل تاخیر در پرداخت برخی اعضاست.

منابع:

۱- الذاریات: ۱۹.

۲- نورى، حسین بن محمد تقى، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل - قم، چاپ: اول، ۱۴۰۸ق. ج‏۱۲ ؛ ص۳۶۴.

۳- ابن بابویه، محمد بن على، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال - قم، چاپ: دوم، ۱۴۰۶ ق. ص۲۸۹.

۴- صندوق قرض‌الحسنه مسجد نمونه‌ای از اقتصاد اسلامی (سایت مرکز رسیدگی به امور مساجد)

۵- پول هایتان را به جای بانک به صندوق های قرض الحسنه مساجد بسپارید،(خبرگزاری شبستان)

۶- غلامرضا صادقی‌جو، بررسی فعالیت صندوق‌های قرض الحسنه مساجد،(سایت مرکز رسیدگی به امور مساجد)

۷- مسئول صندوق بسیج مسجد امام سجاد (ع)، صندوق‌های قرض‌الحسنه بسیج در راستای اقتصاد مقاومتی است، (خبرگزاری فارس)