اسرار مقدمات نماز

تیمم

هنگامی که استفاده از آب پاک ممکن نباشد، تیمم با ساییدن خاک به دست و صورت برای شکستن این اندام­های آلوده واجب است. وقتي امکان تطهیر دل از اخلاق زشت و زینت دادن آن به صفات پسندیده فراهم نباشد، انسان باید دل را با تازیانه خاکساری و خواری نزد خداوند بشکند؛ شاید که خداوند مهربان و بزرگوار به شکستگی و افتادگی او رحمت آورد و از انوار تابان خویش بر وی بتاباند تا این نور، دل او را تطهیر کند؛ زیرا همان گونه که احادیث اشاره دارند، خداوند نزد دل­های شکسته است.[1] قرآن کريم مي‌فرمايد:

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصّلاة فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ... فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعيداً طَيِّبا... ما يُريدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لكِنْ يُريدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَ لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُون.[2]

اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! هنگامى كه به نماز مى‏ايستيد، صورت و دست­ها را تا آرنج بشوييد... و اگر آب (براى غسل يا وضو) نيابيد، با خاك پاكى تيمم كنيد.... خداوند نمى‏خواهد مشكلى براى شما ايجاد كند؛ بلكه مى‏خواهد شما را پاك سازد و نعمتش را بر شما تمام نمايد؛ شايد شكر او را به جا آوريد.

از اين آيه مي‌توان دريافت كه خاك همچون آب مايه پاكيزگي است. پيامبر(ص) فرمود: "زمين براي من مسجد قرار داده شد و خاك، پاك و پاك كننده است. "[3] طهور بودن خاك را هنگامي درمي‌يابيم که پليدي­هاي معنوي و روح اين كثافات ظاهري را ببينيم و تواضعي را كه از مسّ خاك و مسح آن بر اعضای بدن براي آدمي پديد مي‌آيد، درك کنيم. مقصود اصلي از وضو، پاكيزه ساختن نفس آدمي از پليدي­های معنوي است و آن‌گاه كه دستيابي به آب ممكن نباشد و يا استفاده از آن براي انسان زيان داشته باشد، به جاي آن بايد چيزي باشد كه تطهير باطن کند و آن همان مسّ خاك است كه به بازگشت به حقيقت آدمي كه عدم محض است، اشاره دارد و نشانه تواضع است كه مايه فنای خودخواهي است. در نتيجه، طهارت باطني كه از آب و علم حاصل مي‌شود، از تيمم نيز فراهم مي‌آيد و تنها طهارت ظاهر باقي مي‌ماند. از آن جا که طهارت باطن مهم است و در اين جا، امكان طهارت ظاهري وجود ندارد، به همان طهارت باطن كفايت مي‌شود.[4]

در اين آیه، اگر تنها مي‌فرمود كه وضو بگيريد تا پاك شويد، گمان مي‌كرديم كه آب ظاهر بدن را شست‌وشو مي‌كند و به انسان طهارت ظاهري مي‌دهد. اما قرآن کريم همين سخن را در باره تيمم نيز دارد و مي‌فرمايد: صورت را خاك‌مال كنيد تا پاك شوید. بنابراين، مقصود پاك شدن از خودخواهي است.[5]

ثمره تیمم، خضوع است و این خود نوعی توبه به شمار مي‌آيد. توبه مايه طهارت انسان از پلیدی گناه است. بنابراين، تیمم موجب طهارت است.

درست است که طهارت ظاهري كه با آب فراهم مي‌شود، با خاك به دست نمي‌آيد، اما تيمم فروتني و بندگي را به ارمغان مي‌آورد. از اين جهت، آب و خاك يكسانند. بنابراين، اسرار و حکمت و آداب طهارت برگرفته از خاک یعنی تیمم، همانند طهارت برگرفته از آب، یعنی وضو است.[6]

سرّ چگونگی تیمم:

علت این که دست و پیشانی با خاک مسح می­شوند، این است که خضوع و فروتني بنده در مسّ نمودن به خاك، بيشتر است. پيشاني به خاك مسّ مي‌شود تا مهر عبوديت و افتقار بر پيشاني زده شود و اين کار رمز آن باشد كه ناصيه همه بندگان به دست خداوند رحيم است.[7] سپس دو دست به خاک ماليده مي‌شود؛ زيرا دست ظهور قدرت کامل است. بدين سان، در پيشگاه خداوند، بزرگ­ترين مظهر قدرت و قوّت و شوكت به خاک مي‌افتد تا انسان بتواند با زدودن حدث باطني، در نماز داخل شود و در صف حاضران محضر خداوند قرار گيرد.[8]