تعقیب عبارت است از اینكه نمازگزار پس از ادای نماز به دعا، ذكر، تلاوت قرآن و اموری از این قبیل همچون تفكر در عظمت خداوند، گریه از ترس و یا اشتیاق به او بپردازد که از سنت­های تأکیدشده بوده و منافعش در دین و دنیا زیاد است.[1]

تعقیبات نماز دارای اهمیت فراوانی است. در روایتی از امام صادقj از پدر بزرگوارشان امام باقرj آمده است که ایشان در ذیل آیۀ "فِی قَوْلِ الله تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلی‏ رَبِّکَ فَارْغَبْ‏"[2](چون از کار فارغ شوی، به عبادت کوش و با اشتیاق به سوى پروردگارت روى آور) فرمودند: "بعد از اینکه نمازت را خواندی و سلام دادی در حالی که نشسته‏ای و هنوز بلند نشده‏ای در دعا کردن برای امور دنیا و آخرتت بکوش و وقتی که از دعا فارغ شدی، مُلتمسانه از خدا بخواه که نمازت را از تو بپذیرد".[3]

بعضی از آثار و فواید نماز عبارتند از:

1. استجابت دعا؛

امام صادقj فرمودند: "خدواند نماز را در بهترین زمان­ها واجب نموده است پس حاجت‌های خود را بعد از نماز­های واجب از خدا بخواهید".[4] همچنین پیامبر اعظمk فرمودند: "هر نمازگزاری، پس از هر نماز واجبی، دعایی مستجاب دارد".[5]

1. کامل شدن نماز؛

"بگو پروردگارم برای شما ارجی قائل نیست اگر دعای شما نباشد..."[6]، آنچه موجب جلب توجه الهی است دعا و نیاز ما به خداوند است.

1. جلب خشنودی خداوند؛

خداوند عامل خشنودی‌اش ازاسماعیلj را توجه او به نماز می­داند:

"وَ اذْكُرْ فىِ الْكِتَابِ إِسمْاعِیلَ إِنَّهُ كاَنَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَ كاَنَ رَسُولًا نَّبِیا وَ كاَنَ یأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَوةِ وَ الزَّكَوةِ وَ كاَنَ عِندَ رَبِّهِ مَرْضِیا"؛ و در این كتاب اسماعیل را یاد كن. او درست­قول و فرستاده‏اى پیامبر بود و خاندان خود را به نماز و زكات امر مى‏كرد و نزد پروردگارش شایسته و پسندیده بود.[7]

1. رحمت الهی و بهشت؛

حضرت عبدالعظیم حسنی از امام یازدهم امام حسن عسكرىj روایت كرده است كه حضرت فرمود: "موسى­بن­عمرانj با خداوند سخن گفت و عرض كرد: بار خدایا، جزاى كسى كه نماز را در اول وقت مى­خواند چیست؟ خداوند فرمود: خواسته­هایش را بر مى­آورم و بهشتم را به او مباح مى­گردانم".

آرى، چون نمازگزار محبوب­ترین كارهاى خود را نادیده مى­گیرد و بر فرمان خدا و رسول گردن مى­نهد و فریضۀ الهى را بر همه منافع خود مقدم مى­دارد، خداوند نیز محبوب­ترین و بهترین جایگاه را كه بهشت است، براى او مباح و حلال مى­گرداند و او را به بهترین نعمت­هاى بهشت خویش بهره‌مند مى­سازد.[8]

1. بخشش گناهان؛

امام صادقj فرمودند: "هر کس تسبیحات حضرت زهراh را بلافاصله بعد از نماز انجام دهد خداوند گناهانش را می­آمرزد".[9]

1. افزایش رزق و روزی؛

از امام صادقj نقل شده است: "تعقیب بعد از نماز صبح سریع­تر از حرکت برای طلب روزی، انسان را به رزق می‌رساند.[10]

1. دعوت شدن به میهمانی خداوند؛

 امام صادقj فرمودند: "هر كس نمازی واجب بخواند و بعد از آن تعقیب بخواند تا نماز دیگر (یعنى به خواندن دعاهایى كه بعد از نماز باید خواند و قرائت قرآن و غیره مشغول گردد تا وقت نماز دیگر) آن بنده مهمان خدا مى­باشد و حق است بر خداوند که مهمان خود را اكرام كند".[11]

1. بهره‌های معنوی دیگر.

حضرت علیj فرمودند: "كسى كه در جایگاه نمازش بنشیند و به ذكر خداى تعالى و به تعقیبات بپردازد، خداوند فرشته­اى را مأمور مى­گرداند كه به وی مى­گوید: اى نمازگزارى كه مشغول دعا هستى، به شرف و كرامت و فضیلت خود بیفزا (یعنى بیشتر و زیادتر دعا كن) كه براى تو حسنات ثبت مى­گردد و سیئات و بدی‌هایت محو مى­شود و درجات تو افزون مى­گردد و این گفتگو ادامه دارد تا وقتى كه او از دعا و تعقیباتش فارغ شود".[12]

چند نکتۀ فقهی دربارۀ تعقیب نماز

تعقیب، پس از نمازهای مستحب هم مستحب است؛ هر چند استحباب آن بعد از نمازهای واجب بیشتر است.

تعقیب باید از نظر عرف متصل به نماز باشد.

ظاهرا نشستن بعد از نماز بدون دعا کردن یا دعا كردن بدون نشستن در غیرسفر و حالت ناچاری، تعقیب نماز به حساب نمی‌آید.

بهتر این است انسان در حال انجام تعقیب نماز مانند خود نماز رو به قبله و با طهارت باشد و ذكرها و دعاها را به عربی بگوید و دعاهای وارد شده را بخواند.[13]