نصیب هر فرد از اعمالی که انجام داده، به میزان اخلاص و چگونگی نیت آن عمل است. کسی که برای دست‌یابی آنچه نزد خداست تلاش می­کند، پاداشش به عهدۀ خداست و کسی که برای رسیدن به متاع دنیا و به نیت غنیمت به پیکار برخیزد، پاداشی برای او جز آنچه در سر داشته نیست. در حقیقت کار برای هر که و هر چیزی باشد به­ اندازه آن کس و آن چیز قیمت پیدا می­کند. به همین جهت فرموده­اند: "نيّة المؤمن خير من عمله"؛^[1] چون نيت، روح عمل و مغز و برگزيدة آن است، از اين جهت بر عمل برتري دارد.

نيتِ به ­معناي قصد تقرب به خداي سبحان، روح عمل است و عمل با آن زنده مي‌شود و مي‌ميرد و پيداست كه مرده هيچ اثري ندارد. از طرفی، عمل به نيّت زنده است و نيّت به اخلاص. اخلاص، رازي از رازهاي خداوند است كه در دل كسي قرار مي‌دهد كه دوستش دارد. پاك­دل خالص نیز غير خدا را در دل قرار نمی­دهد.

مادامی­که نمازگزار بر نیت خود باقی است، نمازش قبول و معراجی برای اوست. هرگاه نمازگزار از آن نیت غافل ماند، نماز رنگ مناجات را از دست مي‌دهد و نمازگزار استحقاق"ويل" و نفرین الهی را مي‌يابد: "فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ، الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُون‏، الَّذينَ هُمْ يُراؤُون‏"؛^[2] پس وای بر نمازگزاران! آنهایی كه در نمازشان سهل­انگارند و کسانی که در نماز ریا می­کنند.^[3]

آداب

اخلاص، مهم­ترین ادب نیت است؛ زیرا نماز، خود خانة اخلاص و دوری از کبر است^[4] و بدون آن، نه تنها عبادت باطل است؛ بلکه شریک کردن دیگران با خدا و دوری از اوست.^[5]

مراد از اخلاص در نماز، این نیست که فقط به زبان بگوییم: نماز ظهر يا نماز عصر مي‌خوانم، قربتا الی الله؛ بلکه باید قربت و نزديكي به خدا در قلب و جان به‌وجود آید. این نیت زمانی تحقق می‌یابد که دیگر کارهایمان هم فقط برای او باشد. یعنی زبان دلمان این باشد که: "قُلْ إِنَّ صَلاتي‏ وَ نُسُكي‏ وَ مَحْيايَ وَ مَماتي‏ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمين‏"؛^[6] بگو: نماز و تمام عبادات من، و زندگی و مرگ من، همه برای خداوند پروردگار جهانیان است.

عبادت، با قصد قربت، صحيح مي­گردد و بدون آن باطل است. البته از آنجا که نيت داراي درجاتي است، صحت نيز مراتبي دارد. رسول خدا6 فرمود: پاداش كردار انسان جز بر اساس نيت­ها نيست. براى هر كس همان مى­ماند كه نيت اوست.^[7]

این نیت باید با یقین قلبی همراه باشد. على­بن­ ابى­طالب7 از پيامبر6 نقل كرده كه فرمودند: عملی نیست، مگر با نیت و عبادتی نیست، مگر با یقین.^[8] به مضمون اين روايت، روايات فراوانى وجود دارد که مفاد همة آنها اين است كه براى انجام‌دهندة اعمال، نصيبى جز به مقدار و چگونگى نيت، نيست.

مشرکِ در عبادت، مشکلش این است که جنس خود را ارزان مى­فروشد، يا به ارزش آن ناآگاه است، يا مشترى را نمى‌شناسد، يا نرخ و قيمت را نمى­داند. در حالی­ که مشترىِ عمل­هاى نيك انسان، خدا است كه هم اعمال اندك را می­خرد، هم گران­تر مى­خرد و هم بدى­ها را مى­پوشاند و رسوا نمى­كند. قيمت انسان هم، بهشت است و لذّت­هاى ابدى و هم­جوارى اولياى خدا و دستیابی به قدرت الهی، به اذن خداوند قادر. ^[9]

مراتب اخلاص

حضرت امام خمینی; مراتب اخلاص را در کتاب آداب­الصلوة، به تفصیل بیان می­دارند که در اینجا خلاصة آن را بیان می­کنیم:

يكى از مراتب اخلاص، تصفية عمل است ـ چه عمل قلبى يا قالبى ـ از رضاى مخلوق و جلب قلوب آنها، چه براى محمدت [تا دیگران او را مدح کنند] يا براى منفعت يا براى غير آن.

مرتبه دوم، تصفية عمل است از حصول [و به­دست آوردن] مقصودهاى دنيوى، گرچه داعى آن باشد [و بخواهد] كه خداى تعالى به­ واسطة اين عمل [به او] عنايت كند؛ مثل خواندن نماز شب براى توسعة روزى.

مرتبه سوم، تصفية آن است از رسيدن به جنّات جسمانيّه و حور و قصور و امثال آن از لذات جسمانيّه.

مرتبه چهارم، آن است كه عمل را تصفيه كند از خوف عقاب و عذاب­هاى جسمانى موعود.

مرتبه پنجم، تصفية عمل است از رسيدن به سعادات عقليّه و لذّات روحانيّه دائمه ازليّه ابديّه و منسلك شدن در سلك كروبيّين و منخرط شدن در جرگه عقول قادسه و ملائكه مقرّبين. ^[10]

از طرفی، درجة ديگر اخلاص، تصفية عمل است از زیاد دیدن عمل، خوشنودى، اعتماد و دلبستگى به­ آن. اين نيز از مهمّات سلوك سالك است كه او را از قافلة سالكان الى اللَّه بازدارد و به سجن مظلم طبيعت محبوس كند.

پیام‌ها

ـ در همه کارهای نیت الهی داشته باشیم.

ـ اگر در کارها نیت الهی داشته باشیم بسیاری از کارها از رفتار ما حذف می‌شود.

ـ پیوسته اخلاص خود را ارتقا دهیم.          

مولف: هادی عجمی

ناشر: مرکز تخصصی نماز