ارائه توسط ستاد اقامه نماز
نماز جمعه كلاس تربيت و تهذيب، ذكر و توجه به خـدا، پيونـد مـخلوق با خالق، آرامشدلهاى ناآرام، عبادت و تقوا و ايثار و معنويت است. نماز جمعه محل اجتماع خوبانامت، مـستحكم ترين سنگر دفاع از اسلام صحنه نمايش قدرت، عزت، افتخار و عظمتمسلمين، مايه ياس و نااميدى كفار و مـنافقان، ميدان دفاع از ارزشها وصـف جـدايى حاضران در صحنه از بىتفاوتان است.
نماز جمعه تحفه الهى به مردم شريف ايران، يادگار امام راحل(ره)، ثمره خونهزاران شهيد، بويژه شهداى محراب، و دژ مستحكم نظام جمهورى اسلامى است. نمازجمعه منشا بركات فراوان خداوند بـزرگ بر بندگان صالح است. پيوند معنوى باخداوند سبحان، وحدت و يكدلى، آگاهى از معارف اسلامى و رويدادهاى اجتماعىسياسى، جلب همكارى براى حل مشكلات مسلمانان و ... گوشهاى از آثار بىشمار اينفريضه مهم است. با توجه به اهميت اين فـريضه، بـر همگان لازم است كه در راه اشاعهفرهنگ آن و با شكوهتر برگزار كردنش، در حد توان، گام بردارند و دين خود را بهآن ادا نمايند. اين مقاله، ضمن اشاره به تاريخچه نماز جمعه، گوشهاى از ديدگاهمعصومان(عليهم السلام ) درباره آن را بيان مىكند.
نخستين نـماز جـمعه در اسلام در بعضى از روايات اسلامى آمده است كه مسلمانانمدينه، پيش از هجرت با يكديگر صحبت كردند و گفتند: يهود در يك روز هفته اجتماعمىكنند (روز شنبه) و نصارا نيز روزى براى اجتماع دارند (يكشنبه) . خوب است مانيز روزى قرار دهيم، در آن روز جمع شـويم، ذكر خـدا گوييم و شكرش را به جاىآوريم. آنها روز قبل از شنبه را، كه در آن زمان «يوم العروبه» ناميده مىشد،برگزيدند و به سراغ «اسعد بن زراره»، كه يكى از بزرگان مدينه بود، رفتند. اونماز را، به صورت جماعت، با آنـها بـه جـاى آورد و آنان را اندرز داد و آن روز،روز جمعه نـاميده شـد; زيرا اجـتماع مسلمين بود.
اسعد دستور داد گوسفندى ذبح كردند و نهار و شام از همان يك گوسفند بود; چراكه تعداد مسلمانان بسيار كم بود ...
اين نخستين جمعهاى بـود كه در اسلام گرامى داشته شد.
اولين نماز جمعه پيامبر(ص)
رسول خدا(ص) ظـهر دوشـنبه دوازدهم ربيعالاول به مدينه وارد شد. چهار روز در «قبا» ماند و مسجد قبا را بنيان نهاد.
سپس روز جمعه به سوى مدينه حركت كرد. فـاصله قـبا تـا مدينه بسيار كم بود وامروز قبا يكى از محلههاى مدينه شمرده مىشود. پيامـبر هنگام نماز جمعه به محله«بنى سالم» رسيد، مراسم نماز جمعه را در آنجا بر پا داشت و بدين ترتيب اولينخطبه حـضرت در مـدينه تـحقق يافت.
نماز جمعه در ايران
اين سنت اسلامى قبل از انقلاب اسلامى در دوره صفويان، كهنخستين حـكومت مـستقل و منظم شيعى است، از بيشترين رونق ظاهرى برخوردار بود و دوعامل در رونق آن نقش داشت:
1- انتقاد كشور عثمانى
در سـراسر كشـور عـثمانى نماز جمعه اقامه مىشد. آنها حكومت مستقل شيعى صفويان را مورد انتقاد قرار مـىدادند كه چرا نماز جمعه درايران اقامه نمىشود.
2- توجه جدى فقيه بزرگ مرحوم محقق كركى به نماز جمعه
اين دو عـامل بـاعثشد كه نـماز جمعه در دوره صفويان رونق پيدا كند.
شاهان صفوى خود اقدام به نصب امام جمعه مىكردند. در هـمين دوره نـهضترسالهنويسى درباره نماز جمعه آغاز شد و محقق كركى، در دهه سوم قرن دهم هجرىاولين رساله را نـگاشت.
پس از صـفويان، نـماز جمعه اهميتخود را از دست داد و اين روند ادامه داشت تااينكه در دوره پهلوى نه تنها نماز جمعه به فـراموشى سـپرده شد، بلكه با آن بهمخالفتبرخاستند. با ظهور انقلاب اسلامى اين سنت ديرپاى محمدى احيا و جـايگاهويژه خـود را پيدا كرد. اولين نـماز جمعه به امامت آيهالله طالقانى در تهراناقامه شد.
اهميت و آثار نماز جمعه
نماز جمعه آثار بـىشمارى در پى دارد. بـخشى ازرواياتى كه اهميت و آثار اين نماز را آشكار مىسازد، چنين است:
1- نماز در روز جمعه پاداش مضاعف دارد:
پيامـبر اكرم(ص) فـرمود: دو ركعت نماز در روز جمعه بهتر از هزار ركعت در غيرجمعه است و يك ذكر و تسبيح در جمعه بهتر از هزار تسبيح در غير آن اسـت.
2- نـماز جـمعه كفاره گناهان ديگر روزهاى هفته است:
ابىمالك اشعرى نقل مىكند كه پيامـبر(ص) فـرمود: نماز جمعه كفاره گناهان مياناين جمعه و جمعه قبل و سه روز پيش از آن است; زيرا خداوند فرمود: هر كس كارخيرى انـجام دهـد پاداشش ده برابر خواهد بود; و نمازهاى پنجگانه كفاره گناهانىاست كه در فاصله ميان آنـها انـجام مىگيرد، چرا كه خداوند فرموده است: كارهاىنيك گـناهان را از مـيان مـىبرد.
3- يك قدم به سوى نماز جمعه برابر بـا عـمل بيستسال و پاداش يك نماز جمعهبرابر با پاداش دويستسال عبادت است:
پيامبر اكرم(ص) فرمود: نماز جمعه تا نـماز جـمعه ديگر و نمازهاى پنجگانه، كفارهگناهان مـيان جـمعههاست تا وقـتى كه شـخص از گناهان كبيره دورى كند.
غسل روز جمعه كفـاره گـناه است و هر گامى كه به سوى نماز جمعه برداشته مىشود،با عمل بـيستسال بـرابر است و چون مومن از نماز جمعه فـارغ شود، به پاداش عبادتدويستسال دسـت مـىيابد.
4- فرشتگان براى نمازگزاران جمعه طـلب آمـرزش مىكنند:
پيامبر اكرم(ص) فرمود: وقتى شب معراج مرا به آسمان بردند، زير عرش خداوندهفتاد هـزار شـهر ديدم كه هر
شهرى هـمانند دنـياى شـما بود و فرشتگانى ديدم كه بالهايشان را گـسترده، خدا را تسبيح و تهليل مـىكردند و مـىگفتند خدايا، كسانى راكه در نماز جمعه حاضر مىشوند بيامرز; خدايا، كسانى را كه روز جمعه غسل مىكنند،رحـمت كن.
5- فـرشتگان براى نمازگزاران جمعه ثواب و عبادت هـديه مـىكنند:
ابن عـباس مـىگويد: هـنگامى كه روز جمعه فرا مىرسد، خـداى تعالى امر مىفرمايد تامنبرى در بيت المعمور برپا شود; فرشتگان اطراف آن گرد مىآيند، جبرئيل اذانمىگويد، مـيكائيل امـامت مىكند و ملائكه پشتسرش نماز مىگزارند. چـون از نـماز فـارغمىشوند، جـبرئيل مـىگويد: خداوندا، ثواب اين اذان را بـه امـت محمد(ص) هديه كردم.
ميكائيل مىگويد: ثواب اين امامت جمعه را به امامان امت محمد(ص) بخشيدم.
فرشتگان مىگويند: ثواب اين نـماز را بـه نـمازگزاران امت محمد(ص) بخشيديم.
خداى تعالى مىگويد: شـما بـر بـندگانم جـود و كرم كرديد و مـن بـه جود و كرمسزاوارترم، شما را گواه مىگيرم كه گناهان امت محمد(ص) را بخشيدم. آنگاهفرشتگان تا جمعه ديگر، پراكنده مىشوند.
6- نماز جمعه حج تهيدستان است:
امام صادق(ع) فرمود: مرد باديه نشينى بـه نام قليب خدمت پيامبر(ص) رسيد و عرضكرد: اى پيامبر خدا، من چندين بار آماده حجشدم; ولى امكانات انجام آن برايمفراهم نگشت. حضرت در جواب فرمود قليب، بر تو باد به نماز جمعه. به درستى كه حـجمستمندان اسـت.
7- ائمه(عليهم السلام ) اصحاب و شيعيان را به شركت در نماز جمعه تشويقمىكردند:
زراره، يار نزديك امام صادق(ع) مىگويد: امام صادق(ع) ما را آنقدر به نمازجمعه تشويق كرد كه پنداشتم منظورش اين است كه خدمت ايشان برسيم [و نماز جـمعهرا بـه امامت وى برپا داريم] برداشتخودم را به حضرت عرض كردم، فرمود: نه، همانا مقصودم نمازى بود كه خودتان داريد.
8- اصحاب پيامبر(ص) از روز پنجشنبه خود را براى نماز جمعه آمـاده مـىكردند:
امام باقر(ع) فرمود: به خـدا سـوگند، به من خبر رسيده است كه اصحاب پيامبر(ص)
از روز پنجشنبه براى انجام اعمال و مراسم جمعه آماده مىشدند; چرا كه جمعه براىمسلمانان كوتاه و مغتنم است.
امام صادق(ع) از رسـول خـدا(ص) روايت كرد كه فرمود: چگونه خواهيد بـود هـنگامى كهفردى از شما پنجشنبه شب براى مراسم جمعه آماده شود؟ چنانكه قوم يهود جمعه شبخويش را براى مراسم مذهبى شنبه مهيا مىكردند.
9- نماز جمعه ثواب حج و عمره را دارد:
رسول خدا(ص) مىفرمايد: مسلمان روز جمعه (مـانند حـجاج بيت الله) محرم به شمارمىآيد. اگر نماز جمعه را بگزارد، محل خواهد شد; چنانچه پس از نماز جمعه بنشيندتا نماز عصر بخواند به منزله كسى خواهد بود كه حج و عمره انجام داده است.
10- نماز جمعه مـوجب خـلاصى از آتش جـهنم است:
قال الصادق(ع): ما من قدم سعت الى الجمعه الا حرم الله جسدها على النار.» كسىكه به سوى نماز جـمعه قدمى بردارد، خداوند بدنش را بر آتش حرام مىكند.
11- نماز جمعه مـعيار تـقرب بـه خداوند است:
قال رسول الله(ص): ان الناس يجلسون من الله تعالى يوم القيامه على قدر رواحهمالى الجمعات الاول ثم الثانى ثم الثـالث ثـم الرابع.» رسول خدا(ص) فرمود: نزديكىمردم به خداوند در روز قيامتبه اندازه رفتن آنها به نـمازهاى جـمعه اسـت. گروهاول، دوم، سوم و چهارم; به اندازه شركتشان در نماز جمعه طبقهبندى مىشوند.
12- اگر مردم فضيلت نماز جـمعه را بدانند بر سر ثواب آن به منازعه برمىخيزند:
پيامبر اكرم(ص) فرمود: سه چيز است كهـ اگر امتم فضيلت و ثـوابش را بـدانند بر سركسب ثواب آن به منازعه برخاسته، به قرعهكشى مىپردازند: اذان، رفتن به سوى نمازجمعه و صف اول جماعت.
13- نمازگزاران جمعه اهل بهشت هستند:
قال رسول الله(ص): الا اخبركم باهل الجنه؟ من لايشغله عن الجمعه حر شديد و لابـردشديد و لا ردغ.
پيامبر(ص) فرمود: شما را از اهل بهشت آگاه نسازم؟ اهل بهشت كسى است كه گرما وسرماى شديد و گل او را از شركت در نماز جمعه باز نمىدارد.
14- نماز جمعه تنها نمازى است كه بايد به وسيله امام معصوم(ع) يا نـايب او ويا كسـانى كه از طرف نايبش منصوب مىشوند، اقامه شود:
امام سجاد(ع) از پدر بزرگوارش روايت كرد كه حضرت على(ع) فرمود:
قضاوت و اجراى حدود و اقامه نماز جمعه جز با وجود امام و اجازه او صحيح نيست.
15- على(ع) به خاطر نـماز جـمعه زندانيان را با ضمانت آزاد مىكرد:
امام صادق(ع) از پدر بزرگوارش چنين نقل مىكند: روش على(ع) چنان بود، كسانى راكه به سبب بدهكارى و يا تهمت زندانى بودند، براى شركت در نماز جمعه از زندانآزاد مىساخت. آنها در نماز حـاضر مـىشدند و اوليايشان ضامن مىشدند كه آنان را بهزندان بازگردانند.
16- سزاوار است كارفرما در روز جمعه كارگر را جهتشركت در نماز جمعه رها كند:
رسول خدا(ص) فرمود: هر كس كارگرى را اجير كند و او را از نماز جمعه باز دارد،مرتكب گناه شـده اسـت و چـنانچه بازش ندارد، در ثواب نماز جـمعه او شـريك خـواهدبود.
17- نماز جمعه مايه تكريم و بشارت مومنان و توبيخ منافقان است:
امام صادق(ع) فرمود: خداوند مومنان را به وسيله نماز جمعه گرامى داشت و رسـولخدا(ص) آن را بـه عـنوان بشارت مومنان و توبيخ منافقان، سنت قرار داد; ترك آنـشايسته نـيست و هر كس به عمد آن را ترك كند، نمازش پذيرفته نيست.
18- يك سوره از قرآن به نماز جمعه اختصاص داده شده است:
خـداوند مـتعال در قـرآن مىفرمايد:
«يا ايها الذين آمنوا اذا نودى للصلوه من يوم الجمعه فاسعوا الى ذكر الله وذروا البـيع ذالكم خير لكم ان كنتم تعلمون.» اى كسانى كه ايمان آوردهايد، هرگاه شما را براى نماز روز جمعه بخوانند، به سوى ذكر خدا بـشتابيد و تـجارت رارهـا كنيد كه اين [نماز جمعه] اگر بدانيد، برايتان بهتر است.
امام باقر(ع) در تـفسير «فـاسعوا الى ذكر الله» فرمود: اسعوا به معناى اعملواوعجلوا است; يعنى در عمل براى برگزارى نماز جمعه بشتابيد، زيرا روز جمعه زمـانىمحدود اسـت. پاداشـ اعمال متناسب با كوتاهى اين روز در نظر گرفته شده است و عملنيك و بد ثواب و كيفـرش مـضاعف خـواهد بود ...
بىاعتنايى به نماز جمعه و عواقب آن
1- خداوند بر قلب ترك كننده نماز جمعهمهر مـىزند:
قـال رسـول الله(ص): «من ترك ثلاث جمع تهاونا بها طبع الله على قلبه.» رسولخدا(ص) فرمود: هر كس سـه نـماز جمعه را به دليل سبك شمردن و اهميت ندادن به آن،ترك كند، خداوند بر قلبش مـهر مـىزند.
2- تـرك كننده نماز جمعه از منافقان به شمار مىآيد:
قال رسول الله(ص): «من ترك ثلاث جمعات مـن غـير عذر كتب من المنافقين.» رسولخدا(ص) فرمود: هر كس بدون عذر سه نماز جمعه را تـرك كنـد، از مـنافقان شمردهمىشود.
3- ترك كننده نماز جمعه از غافلان به شمار مىآيد:
رسول خدا(ص) فرمود: گروههايى كه در نماز جـمعه حـاضر نمىشوند بايد از كار دستبكشند وگرنه خداوند بر دلهايشان مهر خواهد زد و از آن پس از غافلان شمردهمىشوند.
4- بـجاست كه بـه خـاطر ترك نماز جمعه كفاره دهد:
پيامبر گرامى(ص) فرمود: كسى كه سه نماز جمعه را بدون عـذر از دسـت دهـد، بايدحتما يك درهم، يك صاع يا نصف صاع گندم صدقه دهد.
5- ترك نماز جمعه خـشم الهـى را به دنبال دارد:
عن النبى(ص): لايزال العبد متهاونا بالجمعه حتى يغضب الله عليه.
پيامبر(ص) فرمود: بندهاى كه پيوسته نماز جـمعه را سـبك شمارد، به جايى مىرسد كهخداوند بر او خشم مىگيرد.
6- ترك نماز جمعه بـىبركتى زنـدگى و بىسامانى آن را به دنبال دارد:
رسول خدا(ص) فرمود: خـداوند نـماز جـمعه را بر شما در همين سال و همين ماه وهـمين سـاعت واجب كرد; فريضهاى كه ثبتشده است: هر كس در حال حيات و پس از مرگتا روز قيامت آن را، از روى انكار و سبك شـمردن، تـرك كند، خداوند هرگز كار اورا سامان نـمىدهد و مـبارك نمىكند. آگـاه بـاشيد چـنين شخصى از نماز، حج، صدقه وبركتبىبهره اسـت; مـگر آنكه توبه كند.
اگر توبه كند، توبهاش را مىپذيرد و با رحمتبه او مىنگرد.
7- كسـى كه عـمدا نماز جمعه را ترك كند نمازش پذيرفـته نمىشود:
امام صادق(ع) فـرمود: «... فـمن تركها متعمدا فلاصلوه له.» هر كسـ نـماز جمعه رابه عمد ترك كند، نمازش پذيرفته نمىشود.
8- مخالفتبا نماز جمعه هلاكت و نـابودى در پى دارد:
عـلى(ع) فرمود: سه چيز است كه اگـر دربـاره آن بـا رهبرانتان به مـخالفتبرخيزيد،نـابود مىشويد: نماز جمعه، جـهاد بـا دشمن و مناسك حج.
9- پيامبر اكرم(ص) ترك كنندگان نماز جمعه را تهديد كرده است:
پيامبر اكرم(ص) فرمود: تحقيقا مـصمم بـودم دستور دهم مردى امامت نماز جـمعه راعـهدهدار شود و سـپس خـانههاى مـردانى كه در آن شركت نمىكنند، آتش زنـم.
مقدمات نماز جمعه
در روايات اهلبيت(عليهم السلام ) براى نماز جمعه مقدماتى ذكرشده است كه مسلمان با انـجام دادن آنـها پاداش نماز جمعه كامل را دريافت مىكند;و آن عـبارت اسـت از:
1- غـسل جـمعه كنـد.
2- ناخنها و شاربهاى خـود را كوتـاه و ريش خود را شانه كند.
3- عطر استعمال كند و خود را بيارايد.
4- بهترين و پاكيزهترين لباسهاى خود را بپوشد.
5- مسواك بزند.
6- وضـوى نـيكو و كامـل بگيرد.
7- در بين راه موجب آزار و اذيت كسى نشود.
بعضى از رواياتـى كه اين مـقدمات را سـفارش مـىكند، چـنين اسـت:
1- انس بن مالك از پيامبر اكرم(ص) نقل مىكند كه فرمود: هر كس ناخنها و شاربخود را روز جمعه بگيرد و مسواك زند و چون آهنگ نماز كند بر سرش به نيت غسلآب بريزد، هفتاد هزار فـرشته او را همراهى مىكنند و تمام آنها برايش استغفاركرده، شفاعتش مىكنند.
2- هشام بن حكم از امام صادق(ع) نقل مىكند كه فرمود: بايد هر يك از شما روزجمعه خود را بيارايد، غسل كند، عطر بزند، ريش خود را شانه كند، پاكيزهـترينجامههاى خـود را بپوشد و براى نماز جمعه آماده شود.
3- ابن عباس از پيامبر اكرم(ص) نقل مىكند كه فرمود: امروز (جمعه) روز عيداست كه خداوند براى مسلمانان قرار داده است. پس هر كس به نماز جمعه مىرود، غسلكند و اگر عـطر دارد، عـطر بزند و بر شما باد به مسواك زدن.
4- پيامبر اكرم(ص) فرمود: هر كس روز جمعه غسل كرده، مسواك زند، از عطرى كهدارد استعمال كند، بهترين
جامهاش را بپوشد، به مـصلاى نـماز جمعه برود و هنگامگذشتن از صف نـمازگزاران، پا بـر دوش آنها نگذارد و سپس به خطبه گوش دهد، اينعمل او كفاره گناهانى است كه در فاصله ميان آن جمعه تا جمعه ديگر و نيز سه روزپس از آن از وى سر زده است; زيرا خداوند تـعالى مـىفرمايد: هر كس كار نيكى انجامدهد ده بـرابر پاداش دريافـت مىكند.
حضور به موقع در نماز جمعه
نمازگزار جمعه بايد توجه داشته باشد كه خطبههاىنماز جمعه بخشى از نماز است و در واقع به جاى دو ركعت از نماز ظهر است.
بنابراين، كسى نماز جمعه كامل را بـه جـاى مىآورد و مشمول آثار و بركات آن مىشودكه از ابتدا و بلكه قبل از خطبهها در مصلا حاضر باشد.
1- ابوذر غفارى مىگويد: رسول خدا(ص) فرمود: چون روز جمعه فرا رسد، خداوندفرشتگانى كه قلمهايى زرين و دفاترى از نقره دارند، مىفرستد. آنـها مـىآيند، بردر مـساجد مىايستند و نامهاى كسانى كه به مسجد وارد مىشوند به ترتيب مىنويسند.
چون تعداد نمازگزاران به هفتاد مىرسد، مىگويند: تـعداد اينها به اندازه هفتادنفرى است كه حضرت موسى(ع) از ميان امتش انتخاب كرد. سـپس بـه مـيان صفها مىروندو از حال كسانى كه در نماز حاضر نشدهاند، مىپرسند و مىگويند: فلانى كجاست؟ درپاسخ گفته مىشود: او بيمار است. آنها دعـا مـىكنند و مىگويند: خداوندا، شفايشبخش تا نماز جمعه اقامه كند. [سپس سراغ غايب ديگر را مـىگيرند و] مـىگويند: فلانىكجاست؟ پاسـخ داده مىشود كه به سفر رفته. فرشتگان چنين دعا مىكنند:
خدايا، به سلامتبازگردانش كه از نمازگزاران جمعه بود. [آنـگاه از غايب ديگرپرسيده،] مىگويند: فلانى كجاست؟ پاسخ مىدهند: در گذشته است. فرشتگان دعامىكنند: خداوندا، او را بيامرز كهـ نماز جمعه مىخواند.
2- ابـى امـامه از پيامبر(ص) روايت كرد كه فرمود: روز جمعه فرشتگان فرستادهمىشوند تا بر در مساجد بايستند و نام شركت كنندگان در نماز جمعه را به ترتيب،از فرد اول به بعد، بنويسند.
هنگامى كه امام جمعه در جايگاه قرار گرفت، دفاتر ثبت نام برچيده مـىشود.
3- ابىسعيد از پيامبر(ص) نقل كرده، كه فرمود: چون روز جمعه فرا رسد، ملائكه[كنار] در مساجد مىنشينند و نام هر كس كه به مسجد آيد، متناسب با موقعيت ومنزلتش، يادداشت مىكنند.
يكى ثوابش به اندازهاى است كه گويا شترى در راه خدا داده، ثـواب ديگـرى بهاندازه قربانى كردن يك گاو، ثواب فردى به اندازه هديه كردن يك گوسفند، ثوابمردى به قدر انفاق يك مرغ، ثواب ديگرى برابر با دادن يك گنجشك و پاداش مردديگر به اندازه بخشش يك تخم مرغ است. هنگامى كه موذن اذان مـىگويد و امـام جمعهدر جايگاه قرار مىگيرد، دفاتر ثبت نام برچيده مىشود.
برترى صفوف اول نماز جمعه پيامبر خدا(ص) فرمود: به نماز جمعه حاضر شويد ونزديك امام بنشيند، زيرا فردى همواره از امام جمعه دور مـىنشيند و در نـتيجههنگام رفتن به بهشت در آخر واقع مىشود، گرچه داخل آن مىشود.
مولف: همت بناری، علی
ناشر: «مجله فرهنگ کوثر » مهر 1377 - شماره 19(نور مگز)
