علی محمد باقی

تهیه مرکز تخصصی نماز

بدان كه عمدۀ احوال نماز سه حال است^[1] كه سایر اعمال و افعال، مقدمات و آماده کنندگان آنهاست؛ اول قيام، دوم ركوع، و سوم سجود. اهل معرفت اين سه را اشاره به توحيدات ثلاثه مي‌دانند؛^[2] قيام، مقام توحيد افعالي است؛ ركوع مقام توحيد صفاتي است؛ سجود مقام توحيد ذات است.^[3]

پس در حال قيام ترك خودبيني است به حسب مقام فاعليّت و رؤيت فاعليّت حق و قيّوميّت حق مطلق. در ركوع ترك خود­بيني است به حسب مقام صفات و اسما و صفات حق. در سجود ترك خودبيني است مطلقاً و خداخواهي و خدا­طلبي است مطلقاً. جميع منازل سالكين از شئون اين مقامات ثلاثه است؛ چنانچه بر اهل بصيرت و اصحاب عرفان و سلوك واضح است.^[4]

از پيامبر اكرم روايت شده كه فرمودند: "أَمَرَنِي جَبْرَئِيلُ أَنْ أَقْرَأَ الْقُرْآنَ قَائِماً وَ أَنْ أَحْمَدَهُ رَاكِعاً وَ أَنْ أُسَبِّحَهُ سَاجِداً وَ أَنْ أَدْعُوَهُ جَالِساً"؛ جبرئيل از من خواست تا قرآن را [قرائت حمد و سوره] ايستاده بخوانم و حمد خدا را در حال ركوع بيان كنم و تسبيح او را در حال سجده انجام دهم، و در حال نشسته دعا بخوانم.^[5]

همچنين كشف و شهود ملكوتي را همواره به تناسب حالاتي كه براي انسان در مقابل خدا پيش مي‌آيد، به قيام يا ركوع يا سجود يا جلوس تشبيه مي‌كنند؛ مثلاً، حضور در پيشگاه خدا: به قيام تشبيه شده است. فرمانبرداري از امر او: به ركوع تشبيه شده است. اظهار خواري در آستان او: به سجده تشبيه شده است. منتظر فرمان او بودن: به جلوس تشبيه شده است.

البته باید توجه داشت که نمازگزار هنگام ركوع گرچه پشت و گردن خويش را به جلو مي‌كشد و سپس براي فرمان بردن از خداوند مي‌ايستد و خويش را استوار مي‌كند؛ ولي همۀ اينها برای مقابله با دشمن درونی و بیرونی خداوند است؛ اما نسبت به خداوند متعال هر قيامي نزد او قعود می­باشد و هر اعتدال و استقامتي نزد او خميدگي و هر گردن­كشي نزد او شكستگي است؛ زيرا هر زنده‌اي نسبت به او مُرده و هر دانائي نسبت به او نادان و هر توانائي نسبت به او ناتوان است؛ چون هر چيزي نسبت به وجه اللهِ باقي، نابود و فاني شدني است.^[6]

پس خم كردن پشت و كشيدن گردن، علامت آماده بودن براي جانبازي است؛ گرچه عنوان ركوع يا سجود را همچنان بر خداوند متعال داراست، ليكن نسبت به دشمنان دين خدا قيام و استوار است؛ همانگونه كه قيام براي دفاع از كيان دين، قيام به شمار مي‌آيد، ولي نسبت به حضرت قيّوم محض كرنش و انحطاط است؛ زيرا هر چيزي نزد خداوند خاكسار و ساجد است.

بنابراین باید گفت که ركوع و سجود از اركان اساسي و اصلي نماز می­باشد و نمادي از فروتني و تسليم و فرمانبرداری در آستان و ساحت ربوبي است؛ چنانچه در حديث آمده است: "أَنَّ الْعِبَادَةَ الْعُظْمَى إِنَّمَا هِيَ الرُّكُوعُ وَ السُّجُود".^[7]

با دقت در ذكر ركوع و سجود می­بینیم که مناسب با خود ركوع و سجود وارد شده است و خضوع را در بیان آشکار می­سازد.

ذکر این نکته حائز اهمیت است که انسان خود وجود جامعي است؛ زيرا كه خداوند همه حضرات خمس^[8] را در او گردآورده است. يعني داراي همۀ حالاتی است كه فرشتگان دارند؛ ولي فرشتگان داراي اين مقام جمعي نيستند. اميرمؤمنان مي‌فرمايند: "إنّ مِنْهُمْ سُجُودٌ لَا يَرْكَعُونَ وَ رُكُوعٌ لَا يَنْتَصِبُونَ وَ صَافُّونَ لَا يَتَزَايَلُون‏ "^[9]؛ برخي از فرشتگان در حال سجودند، ركوع نمي‌كنند و برخي در حال ركوعند، برپا نمي‌ايستند. گروهي در صف ايستاده‌اند، از جاي خود بيرون نمي‌روند. اما انسان گاهي برپا مي‌ايستد، گاهي ركوع مي‌كند و زماني به سجده مي‌رود، در حالي مي‌نشيند و گاه از حالت نشسته به قيام بر مي‌گردد؛ همانگونه كه رسول خداa در معراج انجام دادند.