غور و تفحص در مباني روانشناختي ويژگيها و ابعاد شخصيتي نمازگزاران، زينت‏بخشان هر مسجد و محفل، صاحبان برترين فضيلت ها، هم صحبتان با خدا[1] ، ره يافتگان به سوي کمال و ترويج و تعميم اين ويژگيها و تلاش درجهت اتصاف به اين صفت ها امري است واجب و ضروري.

حقيقت اين است که هدف از خلقت آدمي و عبادت خالق هستي رسيدن به فلاح است و بس[2] و بستر فلاح نردبان «صلوة» است و جز مصلين «نمازگزاران» رهروي را توان پيوستن به جرگه مصلحين نيست.[3] .

به ديگر سخن اشرف مخلوقات الهي انسان است[4] ، نهايت کمال انسان در هيات «نمازگزاران» مصور است و نماز راز و رمز هستي و جوهره کمال و سکوي معراج[5] و حلقه توحيد است.

بالاترين آمال و اهداف، تربيتي در نظام تعليم و تربيت اسلامي انتقال انسان موجود به انسان مطلوبي است که ابعاد وجودي‏اش به زيور «نماز» مزين گشته و شخصيت فردي و رفتار اجتماعي‏اش تبلوري است از نهايت عبوديت و رشديافتگي، پس بررسي تحليلي و تطبيقي ويژگيهاي انسانهاي رشد يافته و شخصيت هاي متعالي جامعه در سيماي نمازگزاران و زدودن آفات رشد و آثار شرک و دوگانگي نظر و عمل در بين قائمين به صلوة از جهات گوناگون مي‏تواند موثر و مفيد فايده واقع گردد، بخصوص در شناساندن فلسفه و هدفهاي تربيتي نماز و مشي و سيره اخلاقي نمازگزاران به کودکان و نوجوانان و تلاش در انطباق رفتارهاي موجود با انديشه هاي متعالي و بايدهاي مطلوب و ارزشهاي والاي قرآني نهفته در فلسفه و حکمت و معناي نماز فوق العاده ارزشمند است.

در اين نوشته ي محدود علي‏رغم بضاعت اندک، تلاش بر اين است تا بازگويي و تبيين گوشه هايي از ابعاد و منش و اخلاق و رفتار مورد انتظار از مناديان توحيد وسرايندگان سرود رهايي و آزادي و بپادارندگان «نماز» از نگاه قرآن، نهايت عظمت، جلال و شکوه «نماز» اين برترين رمز کمال و حلقه يکتايي و توحيد بيش از پيش آشکار گردد.

در اينجا براي سهولت بيشتر و درک محسوس و واقع بينانه تر از شخصيت و رفتار نمازگزاران در موقعيت ها و شرايط مختلف و عرصه هاي گوناگون زندگي و در مباني نظري وعملي سعي مي‏شود سيماي جامع نمازگزاران در آينه قرآن در قالب رفتارهاي متفاوت، تشريح گردد.

بديهي است در قاموس روان شناسي منظور از «رفتار» مجموعه نگرشها، باورها، عادتها، کنش ها و واکنشها، عملها و عکس العملهايي است که از هر انساني سرزده و نسبتاً پايدار بوده و قابل مشاهده و ارزيابي و قابل پيش بيني مي‏باشد. في‏المثل، کسي را با صفت يا رفتار «تقدم در سلام» مي‏شناسيم که اين رفتار مطلوب در شخصيت او همواره پايدار و مستمر و در شرايط و موقعيت هاي گوناگون قابل مشاهده و ارزيابي بوده و بر همين اساس اطرافيان اين فرد مي‏توانند صفت و ويژگي «تقدم در سلام» را به عنوان يک رفتار مطلوب و قابل مشاهده پيش بيني نمايند. و در اين جا سخن اين است که معاشران و اطرافيان، همکاران و همشهريان، شاگردان، خانواده و فرزندان شخصي که به نمازخوان يا نمازگزار مشهور است چه رفتارهايي را مي‏توانند يا مي‏بايست از وي انتظار داشته و پيش بيني نمايد.

تصور و انتظار والاترين رفتارها، بهترين کنش ها و معقول ترين واکنش ها از فردي که در خانه و مسجد و مدرسه و اداره و بازار، سفر و حضر، صبح و ظهر و عصر و غروب و شب، نماز مي‏خواند توسط اطرافيان و همراهان و همکاران و معاشران، بخصوص کودکان و نوجوانان امري است طبيعي و بيانگر محقق شدن معنا و مفهوم و فلسفه تربيتي نماز در رفتار فردي و زندگي اجتماعي است. به ديگر سخن در اين شرايط هميشه براي همگان، به ويژه نوباوگان و نسل جوان شايسته ترين الگوهاي رفتاري درموقعيت هاي مختلف براي همانند سازي وجود دارد. فقط در اين وضعيت است که فرهنگ غالب جامعه، فرهنگ نماز، به مثابه برترين ارزشها و فرهنگ غالب براي همه عصرها و نسلها متبلور خواهد بود.

براي تشريح ويژگيهاي رفتارهاي مورد انتظار از نمازگزاران جامعه به ساده ترين زبان مجموعه ويژگيها را در قالب دو مقوله کلي رفتار فردي و رفتار اجتماعي از ديدگاه مباني روانشناختي مطرح مي‏گردد. هر چند اين تفکيک کاملاً صوري بوده و رفتارهاي فردي و اجتماعي نمازگزاران به معناي دقيق کلمه وحدت و يکپارچگي خاص خود برخوردار است.

[1] پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) فرمودند: اگر مي‏خواهيد خدا با شما صحبت کند قرآن بخوانيد و اگر مي‏خواهيد شما با خدا صحبت کنيد نماز بخوانيد.

[2] قولوا لااله الا الله تفلحوا.

[3] قدافلح المومنون، الذينهم في‏صلاتهم خاشعون (مومنون 1-2).

[4] فتبارک الله احسن الخالقين (14 مؤمنون).

[5] الصلوة معراج المؤمنين.

ويژگيهاي شخصيتي نمازگزاران در بعد رفتارهاي فردي و اجتماعي (اخلاقي، ذهني، اجتماعي)

- نمازگزاران متواضع و خاک طبع اند، اهل خضوع و خشوع اند، بي‏تکبر و بي‏رياء هستند، «الذين هم في صلاتهم خاشعون»[1] تواضع جاذبه وجود و زينت منش و برترين الگوي رفتار است و تکبر از اصلي‏ترين آسيب هاي شخصيت آدمي است و مخل بهداشت رواني و مانع شکوفايي وجود و خلاقيت ذهني است[2] .

نمازگزاران بي‏تکلف و بي‏ريا[3] هستند، زمينه رشد و شکوفايي شخصيت و خلاقيت و نوآوري با بي‏تکلفي و آرامش فکري انسان هموار مي‏شود. تکلف و رياء به عنوان نشاني از ضعف شخصيت، احساس حقارت، خود بزرگ بيني، با بهداشت رواني منافات داشته وآدمي را دچار دوگانگي احساس و تعارض رواني مي‏نمايد. تعارض و کشش هاي رواني، آرامش خاطر را از انسان سلب نموده و اضطراب و افسردگي را جانشين مي‏سازد. لذا نمازگزاران بدور از شرک و رياء و اجتناب از هر تظاهر و تکلف، با وحدت شخصيت و آرامش خاطر و اعتماد به نفس و احساس خود ارزشمندي در زندگي فردي و اجتماعي ظاهر مي‏شوند.

- نمازگزاران صادقانه سخن مي‏گويند کلامي آرام و متين و استوار دارند، جز حق نمي‏گويند و جز به حقيقت شهادت نمي‏دهند. به ديگر سخن نمازگزاران هرگز دورغ نمي‏گويند و خلاف حق و حقيقت شهادت نمي‏دهند و در اظهار کلام حق ثابت قدم مي‏باشند[4] نمازگزاران از آفات زبان، دروغ و غيبت، تهمت، نيش کلام و استهزاء ديگران و سخن لغو مصون هستند[5] هيچ يک از وابستگي‏هاي حيات مادي، زر و زيور و مشغله هاي حرفه اي و شغل و مقام نمازگزار را لحظه اي از انديشه خداجويي و حق گويي غافل نمي‏کند[6] .

- نمازگزاران همواره چهره اي گشاده و مصمم آرام و آرامش بخش دارند. و اين از بزرگترين موهبت هاي الهي است که خداوند به نمازگزاران عطا کرده است. «ان صلوتک سکن لهم»[7] نماز نهايت تسليم انسان به درگاه خالق هستي، پرچم عبادات، قيام به آزادگي و صلح و آرامش است و شخصيت نمازگزار منبع آرامش روان است و سکينه قلب. رفتار نمازگزار تقويت اعتماد به نفس، احساس خود ارزشمندي کمال جويي و زدودن تشويش و نگراني و اضطراب از چهره ديگران است. نمازگزار درمانگر اضطراب‏ها و افسردگي‏هاست.

- نمازگزار هميشه پاکيزه و نظيف، طاهر و مطهر است. روزي چندين بار وضو، پالايش جسم و جان، گندزدايي وجود از هر ناپاکي و نادرستي، تبري از هر آلودگي و کج انديشي، شستشوي صورت و زدودن هر غبار و نقاب و ناصواب از وجه و نماي اجتماعي، تطهير دستها و نمادين قدرت از ناسپاسي‏ها، مسح سر و صافي انديشه و تفکر از هر انگيزه وتخيل غير حق، و مسح پا و صيقل و هموار کردن مسير هدفمند و جهت دار زندگي ونشان کردن گامها در پيمودن طريق يکتايي و يگانگي و اخلاص، و... همه و همه وجود ارزشمند نمازگزار را از هر آلايش و ناپاکي مبرا گردانيده و همواره صفاي درون و پاکي برونش را در هر مجلس و محفلي نمايان مي‏سازد.

- نمازگزار هميشه با خالق است و انديشه متعالي و خلاق دارد.

- نمازگزار هميشه در انديشه پيمودن صراط مستقيم[8] و طريق حق و در آرزوي همانندسازي با انبياء و اولياء و رشد يافتگان مکتب توحيد است[9] .

- نمازگزار هميشه شهادتگر حق است و سراينده سرود آزادي و آزادگي، وحدت و خداجويي[10] .

- نمازگزار هميشه منظم و منضبط و وقت شناس و خوش قول و راسخ قدم در عهد و پيمان است.

اقامه نماز به هنگامه هر اذان، از سپيده صبح تا شام نمازگزار راستين را سحرخيز، وقت شناس، متعهد و مسئوليت‏پذير مي‏سازد.

- نمازگزار هيأت خويش را با جامه طاهر و حلال آراسته از هر لقمه حرام و تملک عصبي مبرا بوده جز روزي پاک و طيب و حلال چيزي نمي‏جويد.

- نمازگزار رفتاري ساده و بي‏آلايش دارد هميشه متواضع و فروتن است. از منيت ها و خودکامگي بدور است[11] .

- نمازگزار با ياران و خويشان و همشهريان خود پرخاشگرانه صحبت نمي‏کند[12] ، نمازگزار هميشه شاکر خداوند، قانع و راهنما و آرام است، با حرص و ولع، جاه طلبي، و مال اندوزي و زياده‏طلبي بيگانه است[13] .

- نمازگزار صبور و شکور و خويشتن دار است و در برابر ناملايمات و تجارب ناخوشايند زندگي شکيبا و استوار[14] .

- نمازگزار با بالاترين عزت نفس، کريم و سخاوتمند و اهل احسان است، و هرگز خودخواه و خودمدار و بخيل و اعضار طلب نيست.

ومما رزقناهم ينفقون (شورا 38)- نمازگزار هميشه پشتيبان يتيمان، دادرس مسکينان، حامي تهي دستان و ياور محرومان است.[15] .

- نمازگزار براي تقويت بنيه اقتصادي جامعه اسلامي زکوة مال خويش را تقديم اهلش مي‏کند.[16] .

- نمازگزار در زندگي خود مقتصد و معتدل است، از اسراف و تبذير به دور بوده با اعتماد به رويه اعتدال، هميشه شخصيتي متعادل و متعالي داشته و در طريق کمال گام برمي‏دارد[17] .

 

- نمازگزار خود مزين به ارزشهاي الهي و فضيلتهاي اخلاقي است و همواره آمر به معروف و ناهي از منکر است. نمازگزار هميشه در انديشه زدودن آفت هاي اجتماع و تحکيم ارزشهاي والاي قرآني است، در حقيقت فلسفه نماز و آثار فردي و اجتماعي آن در جامعه بدون ايفاي رسالت نظارت عمومي و هدايت يکديگر به نيکي‏ها و مطلوب ها و بازداري خطاکاران و کژروان از انحرافات رفتاري و آسيب هاي اجتماعي نمي‏تواند تحقق يابد.[18] .

- نمازگزاران اهل شور و مشورت هستند[19] ، نمازگزاران هرگز يک دنده و خودکامه و خود رأي نيستند.

- نمازگزار همواره عفيف و پاک دامن است و از پرده عصمت و عفت گامي فراتر نمي‏نهد.[20] نمازگزار با قدرت نماز به عالي‏ترين درجه خويشتن داري نايل آمده و در برابر همه کشش هاي غريزي و محرکهاي جنسي مقاوم بوده و با مصونيت معنوي هميشه حريم و حرمتهاي الهي راپاس مي‏دارد.[21] .

- نمازگزار هميشه با حفظ مفهوم و معناي نماز، لحظه اي از ياد و راه خدا غافل نبوده و همواره پاسدار ارزشها و مبلغ برترين فضيلت هاست[22] .

- نمازگزار همه فکر و نيت و عمل و حرکتش هدفمند و جهت دارد و براي خداوند و براه خداست و بس[23] .

- رفتار نمازگزار هميشه آينه خداپرستي و جلوه توحيد و معناي آزادي و وارستگي[24] است او شرک ستيز است[25] .

نمازگزاران سرداران جبهه هاي معنويت و خداجويي، آرامشگران چهره هاي نگران، درمانگران دلهاي خسته و لرزان و هدايتگران جامعه به سوي‏کمال و آرامش‏اند. آنگاه که نمازگزاران خود را به زيور و زينت ها و ارزشها و فضيلت هاي رفتاري نماز متصف مي‏نمايند و در اين ره پايدار و استوار مي‏مانند، برترين الگوهاي کمال براي کودکان و نوجوانان و پويندگان طريق حق بوده سلامت و سعادت و رستگاري جامعه را در برابر همه ناملايمات، همه تهاجمات فرهنگي بيگانگان لجام گسيختگي غربيان، مصون مي‏نمايد.

آن گاه که فرهنگ پويا و متعالي «نماز» با همت نمازگزاران وارسته از هر وابستگي، در خانه و اداره و کوچه و خيابان و در هر شهر و ديار سايه افکن گرديده و معنا و مفهوم نماز به نيکي محقق مي‏گردد، نهايت افتخار و آرزوي همه آزادگان، کودکان و نوجوانان، بزرگسالان و انديشمندان جامعه در پيوستن به جرگه نمازگزاران خواهد بود.

- در صفحه پيوست سعي شده است خلاصه اي ازاين مقاله ارائه گردد.

 [1] سوره مؤمنون آيه 2.

[2] فويل للمصلين الذين هم عن صلاتهم ساهون، الذين هم يرآون - سوره ماعون 5 - 6.

[3] فويل للمصلين الذين هم عن صلاتهم ساهون، الذين هم يرآون - سوره ماعون 5 - 6.

[4] والذين هم بشهاداتهم راعون (مؤمنون 23).

[5] الذين هم عن اللغو معرضون (مؤمنون 3).

[6] رجال لاتلهيهم تجارة و لا بيع عن ذکر الله و اقام الصلوة و ايتاء الزکوة (نور 37).

[7] خذ من اموالهم صدقه، تطهرهم و تزکيهم بها و صل عليهم ان صلواتک سکن لهم والله سميع عليم (توبه 9).

[8] اهدناالصراط المستقيم (سوره حمد6).

[9] صراط الذين انعمت عليهم... (حمد 7).

[10] اشهد ان لا اله الا الله 4.

[11] و عبادالرحمن الذين يمشون علي‏الارض هونا و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما (فرقان 63).

[12] و اغضض من صوتک (لقمان 19).

[13] خلق الانسان هلوعاً... الا المصلين(معارج 22).

[14] ان الانسان خلق هلوعاً اذا مسه الشر جزوعاً واذامسه الخير منوعاً الا المصلين (معارج 22).

[15] والذين في‏ اموالهم حق معلوم للسائل و المحروم (معارج 24 - 25).

[16] قالوا لم نک من‏ المصلين و لکم نک نطعم المسکين (مدثر 43 - 42)؛ و اقام‏الصلوة وايتاء الزکوة (نور 37).

[17] انما وليکم الله و رسوله و الذين آمنوا الذين يقيمون الصلوة و يؤتون الزکوة و هم راکعون

- والذين هم للزکوة فاعلون(مؤمنون 5)

يا بني‏اقم الصلوة وامر بالمعروف وانه عن المنکر و اصبرعلي ما اصابک ان ذلک من عزم الامور و لا تصعر خدک للناس و لاتمش في‏الارض مرحاً ان الله لايحب کل مختال فخور واقصد في‏مشيک و اغضض من صوتک (لقمان 18 - 19).

[18] يأمرون بالمعروف و ينهون عن المنکر.

[19] ان الصلوة تنهي عن الفحشاء و المنکر(عنکبوت 45)؛ و امرهم شورا بينهم (شورا 42).

[20] يا بني اقم‏الصلوة و امر بالمعروف وانه عن المنکر(لقمان 19)؛ والذين هم لفروجهم حافظون (مومنون 5).

[21] والذين هم علي صلاتهم دائمون (معارج 23).

[22] والذين هم علي صلاتهم يحافظون (معارج 24)

- قالوا يا شعيب أصلوتک تأمرک ان نترک مايعبد ءابآؤنا...(هوذ 87).

[23] قل ان صلاتي و نسکي و محياي و مماتي لله رب العالمين (انعام 162).

[24] والذين يصدقون بيوم الدين (معارج 26).

[25] لا اله الا الله.

نگرشي برابعاد شخصيتي نمازگزاران

که بر اساس موارد زير مي باشد.

1- اخلاقي:

گشاده رو

مهربان

متواضع

خاک طبع

رشديافته

صادق

حقگو

امين

وفادار

ساده

بي‏تکلف

قانع

صبور

عفيف

باوقار

متين

معتدل

آرام

منظم

جدي

طاهر

مخلص

موحد

آزاده

2- ذهني:

خدامحور

معادانديش

آينده نگر

مطلوبگرا

هدفمند

تعالي‏جو

هشيار

فکور

بصير

خلاق

خيرانديش

مدبر

3- اجتماعي:

سخاوتمند

بخشنده

انفاقگر

مقتصد

منصف

آرامش بخش

حامي‏تهيدستان

باورمحرومان

پشتيبان يتيمان

پاسدار ارزشها

حافظ حرمتها

حق طلب

آمر به معروف

ناهي از منکر

متعهد و مسئوليت پذير

امانتدار

وظيفه شناس

خوش قول

تلاشگر

ايثارگر

شرک ستيز

لغوگريز

مولف: دکتر افروز