رضا اخوی، مرکز تخصصی نماز

قنوت

معنای قنوت اطاعت و دعا و توجه به خدا و خشوع در نماز است. خداوند خطاب به حضرت مريم مى فرمايد: «يا مَرْيَمُ اقْنُتى لِرَبِّك».[1]

امام صادق عليه السلام در تفسير آيه «و تَبَتَّلْ اِلَيْهِ تَبْتيلاً»[2]مى­فرمايد: مراد از «تبتّل» آن است كه در نماز دستها را به دعا بلند كنيم.[3] تبتّل در لغت به معناى قطع اميد از غير خداست.[4]

قرآن كه به ما سفارش مى­كند: «اُدْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْيَةً»؛[5]پروردگار خويش را در حال زارى و نهان بخوانيد؛ يكى از نشانه­هاى تضرّع و زارى به درگاه الهى، دست بلندكردن به دعاست. انسان فقير دست خود را به سوى بى نياز مطلق دراز مى­كند و فقط از او مى­خواهد و دل از غير او مى­شويد.

گرچه قنوت در نماز مستحب است، اما به قدرى مورد توجه است كه امام رضا عليه السلام در نامه اى به مأمون مى­نويسند: قنوت يك سنّت واجب در تمام نمازهاى شبانه روزى است،[6]كه البتّه مراد امام تاكيد بر اهميت قنوت است؛ چنانكه اگر انسان آن را قبل از ركوع فراموش كرد، مستحب است بعد از ركوع قضا نمايد و اگر در سجده يادش آمد، بعد از سلام آن را قضا كند.

قنوت، دعاى خاصى ندارد و انسان مى­تواند هر دعايى بخواند، چنانكه لازم هم نيست دعا به عربى باشد و مى­توان در قنوت، حاجات خود را به فارسى هم بيان كرد. البتّه روشن است كه دعاهاى قرآنى و يا دعاهائى كه معصومين عليهم السلام در قنوت خود مى­خوانده­اند، از فضيلت و اولويّت خاصى برخوردارند.[7]

در روایت است که بهترین نماز آن است که قنوتش طولانی­تر باشد. برخی از علما (حاج ملاهادی سبزواری) در قنوت نماز شب خود، دعای جوشن کبیر را می­خواند که بسی طولانی است و شامل هزار نام و صفت خداوند است. این گونه نماز نشان عشق به خدا و علاقه به مناجات با اوست. یا حضرت آیت الله العظمی اراکی در قنوت، دعای کمیل را می­خواندند و در سلامى كه در زيارت آل يس به حضرت مهدى عجل اللّه تعالى فرجه مى­دهيم، مى­گوييم: "اَلسَّلامُ عَلَيْك حينَ تُصَلّى وَ تَقْنُت"؛ سلام بر تو هنگامى كه به نماز و قنوت مى­ايستى.

چند دعای قرآنی برای قنوت

رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَ إِسْرَافَنَا فىِ أَمْرِنَا وَ ثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَ انْصرُْنَا عَلىَ الْقَوْمِ الْكَفِرِينَ(آل عمران-147)

رَبّ‏ِ اجْعَلْنىِ مُقِيمَ الصَّلَوةِ وَ مِن ذُرِّيَّتىِ رَبَّنَا وَ تَقَبَّلْ دُعَاءِ(ابراهیم -40)

رَبَّنَا اغْفِرْ لىِ وَ لِوَالِدَىَّ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ(ابراهیم- 41)

رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَ هَبْ لَنَا مِن لَّدُنكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنتَ الْوَهَّابُ(آل عمران- 8)

رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَ ذُرِّيَّتِنَا قُرَّةَ أَعْينُ‏ٍ وَ اجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا(فرقان- 74)

رَبَّنَا ءَاتِنَا فىِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَ فىِ الاَْخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنَا عَذَابَ النَّارِ(بقره – 201)

ربَ ادخِلنِی مُدخَلَ صِدق وَ اَخرِجنِی مُخرَجَ صِدق وَاجعَل لُی مِن لَّدُنکَ سُلطاناً نصیراً(اسرا-80)

ربَّ اِنّی لِما انَزَلتَ اِلَیَّ مِن خَیر فَقیر(قصص-24).

تشهد

تشهد از واجبات نماز است. در شهادت به رسالت و عبودیت حضرت محمد(ص) هم عظمت مقام آن حضرت نهفته- که خداوند شهادت به رسالت او را در کنار توحید قرار داده است- و هم مقدّم بودن «عبده» بر «رسوله» این معنا را می­رساند که رمز رسالت پیامبر، عبودیت اوست.

فراز دیگر تشهد «صلوات» است. درود فرستادن بر پیامبر و خاندان او شعار اسلام است و نماز بدون آن ناقص می­باشد. شافعی از رهبران و بزرگان برجستة اهل سنت در شعری چنین سروده است:

یا اَهلَ بَیتِ رَسولِ اللهِ حُبُّکُم  فَـرْضٌ مِنَ اللهِ فِی القُرْآنِ اَنزَلَهُ

 کَفاکُمْ مِنْ عَظیمِ الـْقَدْرِ اَنَّکُم                مَنْ لَمْ یُصَلِّ عَلَیکُمْ لا صَلاۀَ لَهُ[8]

نور صلوات

صلوات بر محمد و آل او (طبق احادیث) نوری می­شود که صراط قیامت شما را روشن می­کند و درودهای ما به پیامبر(ص) می­رسد که آن حضرت پاسخ می­دهد. صلوات کفاره گناهان و سبب تزکیه ماست: «وَ جَعَلَ صَلَواتُنا عَلَیْکُمْ تَزْکِیَۀً لَنا وَ کَفّارَۀً لِذُنوبِنا».

رسول خدا(ص) فرموده است: صلوات شما بر من سبب استجابت دعا و رضایت پروردگار و پاکی و رشد اعمالتان می­شود.[9]

در روایاتی آمده که هر کس بر پیامبر صلوات بفرستد خدا و فرشتگان هم بر او صلوات می­فرستند و در روز قیامت از نزدیک­ترین افراد به پیامبر است.[10]

سلام

واژه «سلام» از «سِلم» به معنای سلامت و دور بودن از آفات ظاهرى و باطنى‏ است.[11] در زبان و ادبیات عرب، سلام به معنای درود بوده و از این باب هم در زمان ملاقات و هم در زمان خداحافظی کاربرد دارد و مختص موقعیّتی خاص نیست. از این باب، استفاده از این کلمه در پایان نماز امری عجیب نبوده و در ادبیات عرب، استفاده ای رایج است؛ لذا پس از تشهد پایانی نماز، سه سلام است. سلام نخست، به رسول خدا(ص): اَلسَّلامُ عَلَيْك اَيُّهَا النَّبِىُّ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكاتُه؛ سلام دوم، به خود ما و بر بندگان شایسته خدا: اَلسَّلامُ عَلَيْنا وَ عَلى عِبادِ اللّهِ الصّالِحينَ؛ سلام سوم بر همه فرشتگان، مؤمنان و...: اَلسَّلامُ عَليْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكاتُه.

نکتة دیگر اینکه، سلام، یکی از نام­های پروردگار[12]و بدین معنی است که آن­چه از خداوند دریافت می­کنیم خیر و لطف و برکت است؛[13]لذا امام صادق(ع) فرمود:"معناى سلام در هر نماز، امن و ایمنى است؛ یعنی هر که امر خدا و سنّت پیامبرش را از روى خشوع و خضوع به جا آورد، از بلاهای دنیا و عذاب آخرت در امان است. سلام نامى از نام­هاى الاهى است، و خداوند آن را در میان خلایق به امانت گذاشته است تا معنای آن را در معاملات، امانت­ها و انصاف­های میان یکدیگر به کار برند و در مصاحبت و معاشرت با یکدیگر صادق بوده و با یکدیگر به درستی رفتار نمایند و دین و عمل و دل خود را، از کدورت و تیرگى معاصى سالم بدارند".^[14]