مقدمه

در سالیان اخیر محققان پژوهش‌های خوبی در زمینه نماز انجام ‌داده‌اند؛ اما در این زمینه هنوز دچار فقر پژوهشی هستیم. به نظر نگارنده هنوز مبدأ میل پژوهشگران به سمت‌وسوی نماز نرفته است و برای این موضوع باید تأسف خورد. چه اشکالی دارد پژوهشگران تمرکز مطالعاتی خود را بر آثار فراوان و راهگشای نماز بگذارند؟ به عنوان نمونه موضوع «نقش نماز در کاهش جرائم اجتماعی» یا نقش نماز در آرامش روانی، موضوع‌های مهم و دارای ثمره‌ هستند؛ ولی تا کنون پژوهشی مستقل، جامع و علمی از سوی هیچ فرد یا نهادی در این زمینه صورت نگرفته است.

در میان پژوهش‌هایی که در زمینه نماز انجام شده‌ است، بسیاری از پژوهش‌ها از فقر روش­های علمی و پژوهشی رنج می‌برند و متأسفانه پژوهش‌های علمی در این زمینه بسیار کم انجام شده است. از میان این پژوهش‌های اندک می‌توان به مقاله جناب آقای محمد جانی پور با عنوان «جایگاه نماز در اندیشه امام رضا (علیه السلام) بر مبنای تحلیل محتوای رساله "مَحضُ الاسلام"» یاد نمود که توانسته با بهره‌گیری از روشی علمی، جایگاه نماز را در این رساله تبیین کند. در مورد این رساله باید گفت که ظاهراً مأمون عباسی از حضرت درخواست رساله‌ای را می‌کنند و حضرت نیز این رساله را برای او می‌نویسند.

گزارش از مقاله

نویسنده در ابتدا به سراغ ریشه­شناسی واژه «صلوة» در قرآن رفته و آن را از ریشۀ «صلی یصلو» می‌داند. این واژه بدون مشتقات 61 بار و همراه با مشتقات آن، 98 بار در قرآن آمده است. همچنین واژه صلوة در قرآن به معانی گوناگونی همچون دعا، نماز، عبادت، رحمت خداوند و کنیسه‌های یهود نیز آمده است.

برخی محققان ریشه این واژه را عبری می‌دانند؛ اما محققان جدید ریشۀ آن را در زبان سریانی می‌دانند. سپس نویسنده به سراغ شخصیت امام رضا (علیه السلام) رفته و بحثی روایی را در زمینه نام آن حضرت و جایگاه ایشان ـ البته به ‌صورت مختصر ـ انجام داده­ است. همچنین نویسنده تلاش کرده اعتبار این رساله را از ذیل سخنان و کتب به اثبات رساند.

نویسنده سپس سراغ روش تحقیق در این پژوهش رفته و توضیحی مختصر در این زمینه بیان ‌داشته است. روش تحقیق در این رساله «تحلیل محتوا» است که بر تفسیر متن مبتنی است و قلمرو آن در حوزه‌های علوم انسانی است. نویسنده سعی کرده تا معنایی هرچند مختصر را از این گزاره به دست دهد. ایشان با ذکر این نکته که روش تحلیل در این مقاله «روش تحلیل محتوای مضمونی» است، گزارشی از چگونگی استناد، رده‌بندی و فرآیند این پژوهش را نیز بیان داشته‌ است.

مهم‌ترین قسمت پژوهش تحلیل محتوای رساله است. نویسنده کوشیده است تا دو بعد کمّی و کیفی را در تحلیل خود استفاده نماید. منظور از تحلیل کمّی، بررسی فراوانی کلمات، قالب­ها، مضامین و موضوعات مطرح‌شده در متن است که به محقق کمک می‌کند تا بیشتر با ساختار عناصر و مؤلفه‌های به‌کاررفته در آن آشنا شود. در زمینه فراوانی کلمات پس از لفظ جلاله «الله»، نماز در دومین رتبه قرار دارد و نام پیامبر و امامت و ولایت و قرآن کریم، دارای بالاترین فراوانی هستند. در زمینه فراوانی موضوعات، نماز بیشترین جایگاه را به خود اختصاص داده است و پس از آن ولایت ائمه و برائت از دشمنان قرار دارند.

 بخش دیگر پژوهش، به تحلیل محتوای کیفی رساله اختصاص دارد. این روش تکنیکی برای تفسیر ذهنی محتوای داده‌های متن از طریق کدگذاری­های طبقه‌بندی‌شده به صورت سامانمند و سیستماتیک است و به دنبال مشخص ساختن الگوهایی است که در نهایت، از مفاهیم ساخته می‌شوند.

سخنان امام رضا (علیه السلام) در رساله «محض الاسلام» دربارة موضوع نماز را می‌توان به چند دسته تقسیم نمود که عبارت‌اند از: 1. مقدمات و شروط نماز، مثل وضو گرفتن، چگونگی غسل و انتخاب امام جماعت؛ 2. اجزاء نماز، همچون چگونگی تشهد و سلام نماز، و بلند گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم»؛ 3. فضائل نماز و موضوعاتی از قبیل تأکید بر نماز اول وقت و به جماعت برگزار شدن آن؛ 4. بیان احکام مختص به نماز، مثل نماز و روزه مسافر، چگونگی نماز میت، عید فطر و قربان، چگونگی نماز زن حائض و تأکید بر عدم اقامه نماز جماعت در نمازهای مستحبی؛ 4. مبنای استخراج احکام نماز 5. معرفی الگوهایی برای نماز.

برآیند این تحقیق حاکی از چند موضوع است: 1. امام رضا (علیه السلام) برای نماز جایگاه رفیعی را در نظر گرفته‌اند و در این رساله موضوع نماز را از زوایای گوناگونی بررسی کرده‌اند. 2. در مورد روش، حضرت کلام خود را مستدل و استخراج‌شده از آیات قرآن می‌دانند. 3. ایشان از مسئله معرفی الگوهای کامل و شایسته در موضوع نماز غفلت نکرده و به بیان برخی ویژگی‌های ائمه اطهار (علیهم ‌السلام) پرداخته که نشان‌دهنده شهامت آن حضرت در برابر مأمون است.

شایان ذکر است این مقاله در دوفصل‌نامه علمی ـ پژوهشی مطالعات قرآن و حدیث، سال پنجم، شماره اول، پاییز و زمستان 1390 منتشر شده است.

مولف: مریم صادقی