جایگاه نماز جمعه و جماعت در اجتماع

نماز جماعت

ساختار فرهنگ اسلامي بر اساس زدودن منيت‏ها و رهايي انسان از تنهايي و حصار خود، بنا گرديده است. هر يک از آموزه‏ها و الزام‏هاي شرعي به نحوي، جامعه رابه سوي ضميمه شدن تمام انسان‏ها به يکديگر پيش مي‏برد. غالب اذکار و شعارهاي نماز به اين شعور فرامي‏خواند و نيز به سمت همين هدف، ساير تعاليم، همچون روزه، خمس، زکات، حج، جهاد، تولي و تبري و... جهت مي‏گيرند.

پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم چنين مي‏فرمايد: هر کس به اندازه‏ي يک وجب، راه خود را از مسير مسلمانان جدا کند و از آنان فاصله بگيرد، رشته‏ي اسلام را از گردن خود باز کرده است. [1] حضرتش در گفتاري ديگر، چنين افرادي را در مقايسه با توده‏ي انسان‏ها به گوسفندي تشبيه مي‏کند که از ساير گوسفندان جدا، و در دام گرگ‏ها افتد. انسان تک‏رو، اسير ابليس و طعمه‏ي او مي‏شود. [2] .

لذا اسلام به انسان توصيه مي‏کند براي سفر و حضر خود و در هر حرکت و سکون، از تنهايي و تک‏روي بپرهيزد. شايد به همين منظور و با در نظر گرفتن اهداف و آثار ديگر، او را به نماز جماعت فرامي‏خواند و آن را از هر عبادتي فراتر مي‏داند.

در روايتي چنين آمده است: «اميرمؤمنان عليه‏السلام شبي تا صبح مشغول عبادت بود. وقت اذان صبح، نماز خود را به صورت فرادي خواند و خوابيد. چون پيامبر اکرم حضرت را در صف نمازگزاران نديد، روانه‏ي خانه‏اش گرديد و احوالش را از حضرت زهرا پرسيد. وقتي پيامبر، ماجرا را شنيد، فرمود: آنچه به خاطر ترک جماعت صبح از دست علي رفته، بيش از چيزي است که از شب زنده‏داري و عبادت در تمام شب، به دست آورده است.

در اين هنگام علي عليه‏السلام از گفت و گوي پيامبر و فاطمه عليهماالسلام بيدار شد. رسول خدا به حضرتش فرمود:

«يا علي ان من صلي الصلاة في جماعة افضل من قيام ليلة کله؛ [3] کسي که نماز صبح را به جماعت بخواند، بهتر است از آن که تمام شب را به عبادت بگذراند.»

و در گفتاري ديگر فرمود: اگر تعداد نمازگزاران صفوف جماعت از 10 نفر فراتر رود، پاداش هر رکعت آن چنان افزون مي‏شود، که حتي اگر تمام آسمان‏ها کاغذ، تمام درياها مرکب و همه‏ي درختان قلم گردند و تمام فرشتگان، مأمور نوشتن پاداش آن، نمي‏توان ثواب آن را ثبت کرد؛ که اين کار، فقط در خور محاسبه‏ي ذات بيکران الهي است. [4] پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم فرمود:

«صلاة الرجل في جماعة خير من صلاته في بيته اربعين سنة؛ [5] يک نماز جماعت، بهتر است از چهل سال نماز در خانه.»

و باز فرمود: هر کس همواره و در هر شرايطي به نماز جماعت برود، از پل صراط همچون برق بگذرد و به بهشت نايل شود. [6] .

مردي نابينا از حضرتش پرسيد: من توان پيمودن مسير بين منزل تا مسجد را ندارم؛ و راهنما و مددکاري هم ندارم! پاسخ شنيد: طنابي از مسجد تا منزلت بکش و به وسيله‏ي آن، راه را پيدا کن اما هرگز نماز جماعت را ترک نکن. [7] .

[1] سفينة البحار، ج 1، ص 176.

[2] کنزالعمال، ج 1، ص 206.

[3] سفينة البحار، ج 1، ص 176؛ بحارالانوار، ج 88، ص 17 و 40.

[4] بحارالانوار، ج 88، ص 14.

[5] مستدرک الوسائل، ج 6، ص 445.

[6] ثواب الاعمال و عقاب الاعمال / 323.

[7] بحارالانوار، ج 88، ص 7.

آثار و برکات نماز جماعت

1. عرضه‏ي اسلام به جامعه: دعوت به يک اعتقاد و يک روش، گونه‏هايي مختلف دارد. امروزه با راه يافتن شيوه‏هاي جديد در تبليغات، اثر ارائه‏ي نمونه در معرض ديد همگان يا نصب ماکت و تصوير در جذب افراد، بر کسي پوشيده نيست. نماز، ماکت اسلام و اعتقاد مجسم ديني است و عرضه‏ي آشکار آن - به فرموده‏ي امام رضا عليه‏السلام - حجت را بر بسياري افراد تمام مي‏کند، تا نتوانند از اسلام اظهار بي‏اطلاعي کنند. [1] .

2. توفيق اجباري: در ميان مسلمانان و کساني که به زبان، اسلام را پذيرفته‏اند، افرادي وجود دارند که در عمل، توجهي به لوازم ايمان خود ندارند! برپائي نماز جماعت و شرکت در آن، اين گروه را وامي‏دارد نماز خود را همراه جمع به جا آورند و اگر در انجام نماز، يا به جا آوردن آن در اول وقت، سست هستند، زمينه‏ي اين توفيق براي‏شان فراهم گردد.

3. آشنايي مسلمانان با يکديگر: با کندوکاو در برنامه‏ها و ميتينگ‏هايي که به منظور آشنا کردن افراد يک جامعه با يکديگر صورت مي‏گيرد، مي‏توان دريافت که برنامه‏ي نماز سالم‏ترين، عاطفي‏ترين، پربهاترين و کم‏خرج‏ترين آن‏ها است.

مسلمانان در قالب اين برنامه‏ي ديني و عبادت گروهي، يکديگر را مي‏شناسند، تا بتوانند هنگام گرفتاري و نياز، يار هم باشند و در هر گونه داوري، قبول شهادت و استفسار، دوستان مسجدي و برادران ديني خود را تأييد کنند.

امام صادق عليه‏السلام فرمود: هر کس نمازهاي خود را به جماعت مي‏خواند، به او خوش‏بين باشيد و شهادت او را درباره‏ي ديگران بپذيريد. [2] .

پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم نيز مي‏فرمايد: اگر درباره کسي که اهل جماعت و مسجد نيست، از شما سؤال کردند، بگوييد: من او را نمي‏شناسم. [3] .

4. ايجاد فضاي معروف در جامعه: صداي مؤذن و برپايي صفوف جماعت، عطر معنويت و تقوا را در جامعه منتشر مي‏سازد و به عبارتي ديگر: نماز جماعت، تجسم عملي امر به معروف و نهي از منکر است؛ به طرفداران توحيد، قوت و تحرک و اميد مي‏بخشد و طالبان منکر را منزوي و مأيوس مي‏نمايد. [4] حرکت فشرده‏ي مؤمنان به سوي مساجد و تعطيلي همه‏ي مشاغل، جز اشتغال به خدا و انجام فرمان او، فضاي جامعه را تغيير مي‏دهد. زيبايي اين تقيد و تعهد حتي قلب‏هاي تاريک و ناآشنا را به خود مشغول و مشعوف، و کفه‏ي دين باوران را در مقايسه با دنياطلبان، وزين مي‏کند.

5. رعب و وحشت دشمنان: امروزه مانور نيرو و امکانات از جمله تاکتيک‏ها و برنامه‏هاي بودجه‏بري است که قدرت‏ها، براي نمايش موجوديت خود در برابر ديگران در موقعيت‏هاي مختلف انجام مي‏دهند. نماز جماعت مسلمانان، يک مانور نيرويي سالم و آرامي است که بدون صرف بودجه، هر روزه انجام مي‏گيرد. صفوف متحد نمازگزاران در هر کوچه و محله و ميدان، مانوري است که دشمن را از فکر صدمه زدن به توطئه بر ضد مسلمانان منصرف مي‏سازد.

آري، نماز جماعت، اعلام موجوديت و حضور در برابر کافران است؛ لذا وقتي خداوند تبارک و تعالي به پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم فرمان داد آيين خود را آشکار سازد، برپايي نماز جماعت، با حضور اميرمؤمنان عليه‏السلام و جعفر بن ابي‏طالب، جزء نخستين اقدام‏هاي آن بزرگوار بود. [5] .

6. حفظ اعتبارات اجتماعي: يکي از آثار شرکت در نماز جماعت، تثبيت جايگاه و موقعيت افراد در جامعه اسلامي است. چنانکه اگر کسي از جماعت مسلمانان روي بگرداند و به آنان بي‏اعتنايي کند، آنان نيز حق دارند از او فاصله بگيرند و حتي در صورت لزوم با او قطع رابطه کنند.

پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم فرمود: هر کس از جماعت مسلمانان روي گرداند، از عدالت ساقط مي‏شود و مي‏توان با او قطع رابطه نمود. [6] .

[1] وسائل الشيعه، ج 5، ص 371.

[2] بحارالانوار، ج 88، ص 8.

[3] همان، ص 5.

[4] اين اثر در صورتي متجلي است، که نماز جماعت با حضور همه‏ي قشرها در جامعه برپا گردد و اگر صرفا با حضور چند تن، به شکل محدود و... برگزار شود، بالتبع، آثار مزبور در آن، تحقق نمي‏يابد.

[5] وسائل الشيعه، ج 5، ص 363.

[6] همان، ص 394.

آداب نماز جماعت

برخي مقررات و احکام در نماز جماعت بايد مورد توجه قرار گيرد، که فشرده‏اي از آن‏ها را، ذيلا يادآور مي‏شويم:

1. برادران اهل سنت تأکيدي شايسته بر تنظيم صفوف نماز جماعت دارند، که اين تقيد در صفوف جماعت تشيع نيز بايسته است؛ چرا که سنت و سيرت پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم چنين بوده و شخصا به اين مسأله اهتمام مي‏ورزيد. در جايي نيز فرمودند: «صفوف نماز را منظم کنيد؛ زيرا عامل تماميت و کمال نماز [1] و موجب درود و سلام و تحسين ملايک است.» [2] .

گفتني است صف‏هاي جلو از ثواب و امتياز بيشتري برخوردارند، به طوري که پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم فرمود: اگر مي‏دانستند فضيلت صف اول چقدر است، براي حضور در آن، قرعه مي‏کشيدند، و همه خواهان صف اول بودند. [3] اما متأسفانه معمولا نمازگزاران صف‏هاي وسط يا آخر را ترجيح مي‏دهند که اين باور غلط بايد تصحيح شود. در هر حال بايد صفوف جماعت پيوسته باشد و بين نمازگزاران فاصله‏اي نباشد.

2. امام جماعت بايد شرايطي از قبيل عدالت و صحت قرائت حمد و سوره را دارا باشد. ولي تفحص فراوان در اين موارد لازم نيست و حکم به ظاهر يا اتکا به گواهي شهود، کفايت مي‏کند. در روايات، به معيارهايي همچون: فهم، فضيلت، برتري در مقايسه با ديگران، حفظ قرآن، علم، تقوا، رعايت احترام بزرگ‏ترها خصوصا والدين، تبعيت از رهبري حق و دوري از افراط و تفريط اشاره شده است.

3. زنان، به فتواي برخي مراجع، در صورت احراز شرايط مي‏توانند امامت جماعت زنان ديگر شوند و در سمت امام يا مأموم بايد نکاتي را که در حفظ و صيانت آنان از نامحرم مؤثر است رعايت کنند؛ زيرا از آداب وضو تا انجام سجده، قرائت يا ساير آداب و احکام، نکات و تفاوت‏هايي بين زن و مرد منظور شده، که دقت قانونگذار را در حفظ عفت زنان، آشکار مي‏سازد.

4. مساجد بايد آراسته، زيبا و دلپذيرد باشند و افراد نيز اين نظم و آراستگي را رعايت، و خود را براي نماز، تزيين و معطر کنند. نه آن که بوي نامطبوع پاي آنان، يا گرد و غبار غربت مسجد، موجب دل‏زدگي و گريز افراد از آن شود.

5. امام جماعت بايد از طولاني کردن نماز بپرهيزد و آن را متناسب با توان ضعيف‏ترين مأمومان تنظيم کند.

درباره پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم چنين آمده است که «کان من اتم الناس صلاة و اخفهم؛ [4] کامل‏ترين نمازها و در عين حال کوتاه‏ترين آن‏ها را به جا مي‏آورد.»

6. متوليان امور مساجد بايد افرادي خوش اخلاق، با جاذبه و مؤدب باشند، تا خاطره‏هايي زيبا در ذهن نمازگزاران، نقش بندد. مسجد بايد کانون محبت باشد و آنچه موجب اندوه مي‏گردد، از مسجد حذف شود.

7. امام، در حد امکان بايد قرائت نماز را در نمازهاي جهريه، به گونه‏اي بخواند، که صداي قرائت او به گوش مأمومين برسد، ولي آنان نبايد اذکار رکوع و سجده را به شکلي بگويند، که امام بشنود. [5] .

8. مستحب است امام، وقتي متوجه مي‏شود کسي قصد اقتدا به او را در رکوع دارد، رکوعش را طولاني‏تر کند. همچنين بعد از نماز، قبل از مأمومين مصلاي خود را جز در موارد ضروري، ترک نگويد. [6] .

9. مأموم مي‏تواند قبل از اتمام رکوع امام به او اقتدا کند و آن رکعت، حساب مي‏شود. در رکعت‏هايي که امام، حمد و سوره را قرائت مي‏کند، مأموم بايد ضمن سکوت کامل به حمد و سوره‏ي او گوش دهد.

10. در صورتي که امام، از ادامه‏ي نماز معذور شد، يکي از مأمومين واجد شرايط مي‏تواند ادامه‏ي جماعت را بر عهده گيرد.

[1] وسائل الشيعه، ج 5، ص 394.

[2] بحارالانوار، ج 88، ص 20.

[3] دعائم الاسلام، ج 1، ص 155.

[4] من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 381.

[5] وسائل الشيعه، ج 5، ص 451.

[6] همان.

نماز جمعه

چشمه‏هاي بي‏شمار فيض و عبوديت (نمازهاي جماعت) هفته‏اي يک بار به اقيانوس بيکران انسان‏هاي مؤمن تبديل مي‏گردد و در اين مجمع بزرگ، مؤمنان دين باور و تعهد شناس با قلوبي آکنده از تقوي و توجه به خدا، به اقامه‏ي نماز جمعه مي‏پردازند.

نماز جمعه دو رکعت است که حتما بايد به صورت جماعت خوانده شود و قبل از نماز، امام جماعت به عنوان خطيب جمعه، دو خطبه ايراد مي‏کند، که در آن، علاوه بر توصيه به پرهيزکاري و نيکوکاري، به وارسي مسايل سياسي - فرهنگي جهان اسلام مي‏پردازد.

وقت نماز جمعه از زوال ظهر تا يک ساعت پس از اذان ظهر است و حداقل افرادي که مي‏توانند به نماز جمعه رسميت دهند، پنج نفر هستند. [1] .

پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم نماز جمعه را حج مساکين [2] ، موجب آمرزش گناهان [3] و اين اجتماع عظيم را سرزنش و توبيخي مجسم براي منافقان معرفي کرده است. [4] .

هر کس اين فريضه‏ي بزرگ را، سه هفته بدون عذر ترک کند، خداوند مهر نفاق را بر قلب او خواهد زد. [5] .

اسلام، همه‏ي قشرها را به شرکت در نماز جمعه دعوت کرده است. امام علي عليه‏السلام زندانيان را با مراقبت، يا تحت ضمانت خانواده‏هايشان در نماز جمعه شرکت مي‏دادند. [6] .

امام صادق عليه‏السلام مي‏فرمايند: مسافري که با اشتياق و ايمان به نماز جمعه روي آورد، پاداش مي‏برد. [7] .

در روايت ديگر پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم ضمن نفرين تارکان نماز جمعه چنين فرمود:

«فمن ترکها في حياتي او بعد موتي استخفافا او جحودا لها فلا جمع الله شمله و لا بارک في امره الا و لا صلاة له، الا و لا زکوة له، الا و لا حج له، الا و لا صوم له، الا و لا بر له حتي يتوب؛ [8] .

هر کس نماز جمعه را در زمان حيات من، يا پس از مرگم از روي استخفاف و انکار ترک کند! خدا، پراکندگي را از زندگي او نزدايد و برکت را در کارش قرار ندهد، و بدانيد نماز و زکاتش پذيرفته نخواهد بود؛ روزه‏اي نخواهد داشت و کار نيکي براي او نيست، مگر آن که توبه کند.»

حضور مسؤولان و کارگزاران کشور در نماز جمعه الزامي است. امام باقر عليه‏السلام مي‏فرمايد: «بر هفت گروه واجب است در نماز جمعه شرکت کنند؛ که از جمله به حضور حاکم اسلامي، قضات و کارگزاران اشاره کرده‏اند. [9] .

امام جمعه، همچون حاکم و قاضي توسط رهبر جامعه‏ي اسلامي به اين سمت منصوب مي‏گردد؛ همان گونه که رسول اکرم صلي الله عليه و آله و سلم اين مهم را شخصا انجام مي‏دادند. [10] .

در رواياتي فراوان تأکيد گرديده: آن گاه که امام به خطبه مي‏ايستد، بر مأمومين لازم است سکوت را رعايت کنند و حالت نمازگزار داشته باشند. [11] .

امام جمعه نيز بايد با ظاهري آراسته و خوشبو در جايگاه نماز، حاضر گردد. [12] .

[1] خصال، ج 1، ص 139.

[2] بحارالانوار، ج 89، ص 199.

[3] وسائل الشيعه، ج 5، ص 3.

[4] بحارالانوار، ج 89، ص 138.

[5] وسائل الشيعه، ج 5، ص 6.

[6] مستدرک الوسائل، ج 6، ص 27.

[7] بحارالانوار، ج 89، ص 166.

[8] وسائل الشيعه، ج 7، ص 302.

[9] وسائل الشيعه، ج 7، ص 176.

[10] بحارالانوار، ج 89، ص 244.