توجه به عزّت حقّ و ذلّت عبد: یکی از آداب قلبیه عبادات و وظایف باطنی سالک طرق آخرت توجه به عزّ ربوبیت و ذلّ عبودیت است که از منازل مهم سالک است که قوّت سلوک هر کس به قوت این نظر است

بسم الله الرحمن الرحیم

آدابی که در تمام حالات نماز ضروری است

 توجه به عزّت حقّ و ذلّت عبد: یکی از آداب قلبیه عبادات و وظایف باطنی سالک طرق آخرت توجه به عزّ ربوبیت و ذلّ عبودیت است که از منازل مهم سالک است که قوّت سلوک هر کس به قوت این نظر است و بلکه کمال و نقص انسانیت تابع کمال و نقص این امر است. و هر چه انانیت و خود بینی در انسان غالب باشد از کمال دور و از مقام قرب مهجور است و حجاب خودبینی از همه حجابها ضخیم تر و ظلمانی تر است و از بین بردن آن نیز مشکلتر . و مفتاح مفاتیح غیب و شهادت و باب الابواب عروج به روحانیت خرق این حجاب است .

پس هر سالکی که با قدم خود بینی طی منازل کند ریاضتش باطل وسلوکش الی النفس است نه الی الله (مادر بتها بت نفس شماست). کسی که با قدم عبودیت سیر کند و داغ ذلت بندگی را در ناصیه خود گذارد به عز ربوبیت وصول پیدا می کند راه وصول به حقایق ربوبیت سیر در مدارج عبودیت است . و اینک برخی از آداب قلبی نماز را بیان می نماییم:

خشوع: از اموری که سالک در تمام عبادات مخصوصا نماز – که سرآمد عبادات است و مقام جامعیت را داراست – لازم است خشوع است و آن عبارت است از خضوع تام همراه با حب یا خوف و آن از ادراک عظمت و سطوت و هیبت جمال و جلال حاصل می شود . سالک باید قلب را به نور علم و ایمان خاشع  کند و این رقیقه الهی و بارقه رحمانیه را تا حد توان در قلب مستقر سازد .

طمأنینه : دیگر از آداب  مهم قلبی در عبادات خصوصا عبادات ذکریه طمأنینه است و آن عبارت است از آن که سالک عبادت را از روی سکونت قلب و اطمینان خاطر بجا آورد که در غیر این صورت آثار باطنی آن حاصل نشود . ..و یکی از دلایل تکرار اذکار این است که در قلب تأثیر گذارد و کم کم با روح عبادت متحد شود ... کسی که چشم و گوش و سایر اعضای خود را در راه اطاعت حق تعالی صرف نکند دارای چشم وگوش  روحانی نمی شود ودر عالم قبر و قیامت بی چشم و گوش می  باشد.

محافظت از تصرفات شیطان : از دیگر آداب مهم نماز و سایر عبادات حفظ آن از تصرفات شیطانی است و شاید آیه شریفه که در وصف مؤمنین می فرماید: «وَ الَّذينَ هُمْ عَلى‏ صَلَواتِهِمْ يُحافِظُونَ»[1]  اشاره به جمیع مراتب حفظ باشد که از آن جمله حفظ از تصرفات شیطان است.

نشاط و بهجت : از آداب دیگر نماز و سایر عبادات انجام آن از روی نشاط و بهجت فلب و فرح و  انبساط خاطر است و پرهیز از کسالت و ادبار نفس در وقت عبادت  . پس باید وقتی را برای عبادت انتخاب کند که نفس را به آن اقبال است و دارای نشاط و تازگی است و خستگی و فتور ندارد زیرا در اوقات خستگی ممکن است آثار بدی بر آن مترتب شود از جمله انضجار آز آن و کم کم باعث تنفر نفوس شود و یا بکلی از ذکر حق منصرف کند و روح را از مقام عبودیت برنجاند  از چنین عبادتی– از روی کسالت – نورانیتی حاصل نمی شود . در حدیث است از امام عسکری علیه السلام است که : « إِذَا نَشِطَتِ الْقُلُوبُ فَأَوْدِعُوهَا، وَ إِذَا نَفَرَتْ فَوَدِّعُوهَا. ». هنگامی که قلوب نشاط و بهجت دارند به آنها امانت بسپارید و وقتی که گریزانند آنها را واگذارید .[2] و این دستور جامعی است که در کسب معارف و علوم نیز باید این ادب را منظور داشت و قلوب را با کراهت وادار به کسب نکرد .

تفهیم : از دیگر آداب قلبی عبادات  خصوصا عبادات ذکریه تفهیم است و آن چنان است که انسان قلب خود را در ابتدا چون طفلی پندارد که زبان باز نکرده و می خواهد آنرا تعلیم دهد پس هر یک از اذکار و اوراد و حقایق  عبادت را باید با دقت تعلیم دهد و حقیقتی را که ادراک نموده به قلب بفهماند . از رسول خدا صلی الله علیه و آله  منقول است که : خدای تعالی به صورتهای شما نظر نمی کند بلکه به قلبهای شما نظر می کند  و نماز به قدر حضور قلب مقبول است . و تا این ادب رعایت نشود ذکر قلبی حاصل نگردد و قلب از سهو وغفلت بیرون نیاید . و در حدیث است که : «فَاجْعَلْ قَلْبَكَ قِبْلَةً لِلِسَانِكَ لَا تُحَرِّكْهُ إِلَّا بِإِشَارَةِ الْقَلْبِ»[3] . و قبله شدن قلب و تبعییت زبان و سایر اعضا از آن صورت نمی گیرد مگر با ملاحظه این ادب (تفهیم ).

 حضور قلب : عبادات و اذکار زمانی نتیجه کامل دارد که صورت باطنی قلب شود و باطن ذات انسان به آن مخمر گردد دل صورت عبودیت گیرد و از خودسری بیرون آید و لذا یکی از اسرار عبادات  آن است که جمیع باطن و ظاهر مسخر در تحت اراده الله و متحرک به تحریک الله شود و تمام قوای ملکوتی و ملکی نفس از جنود الله شوند و سمت ملائکه الهی را پیدا کنند .و این از مراتب نازل فنای  قوا و اراده عبد است در اراده حق .

احادیث مربوط به حضور قلب :از  رسول خدا صلی الله علیه وآله :  - عبادت کن خدای را چنان که گویا او را می بینی و اگر تو او را نمی بینی او تو را می بیند.[4]

- دو نفر از امت من به نماز می ایستند ودر صورتی که رکوع و سجودشان یکی است و حال آن که میان نماز آنها مثل مابین زمین و آسمان است . [5]

- آیا نمی ترسد کسی که صورت خود را از نماز بر می گرداند که صورت او چون روی حماری شود؟[6]

- کسی که دو رکعت نماز بجا آورد و در آن به چیزی از دنیا متوجه نشود خدای تعالی گناهان او را می آمرزد .[7]

- دو رکعت متوسط  با فکر بهتر است از ایستادن یک شب در صورتی که قلب غافل باشد .[8]

 امام باقر علیه السلام فرمودند  :  نیست برای تو از نمازت مگر آنچه را که اقبال قلب داشته باشی در آن  پس اگر به غلط بجا آورد و یا غفلت از آداب آن کند پیچیده شود و به روی صاحبش زده شود.[9]

 امام صادق علیه السلام فرمودند : وقتی احرام بستی در نماز اقبال کن به آن زیرا وقتی اقبال نمودی خداوند به تو اقبال می فرماید و اگر اعراض نمایی خداوند از تو  اعراض کند . پس گاهی بالا نمی رود از نماز مگر ثلث آن یا ربع آن یا  سدس آن  به قدری که نماز گزار اقبال به نماز نموده و خداوند عطا نمی فرماید به غافل چیزی.[10]