پيامبر خدا ( صلى الله عليه وآله ) : سجده بر هفت استخوان است : پيشانى ، دو دست(1) ، دو زانو ، دوانگشت شست [ پا ] و بينيت را نيز بر خاك مى  نهى ( 2) .
- محمد بن مسلم : امام صادق ( عليه السلام ) را ديدم هنگام سجده كردن ، دستانش را پيش از زانوانش بر زمين مى  نهاد و هنگام برخاستن ، زانوانش را پيش از دستانش بلند مى  كرد .
- امام صادق ( عليه السلام ) : على صلوات الله عليه هنگام سجود ، سينه و شكمش را بالاى زمين نگه مى  داشت ، همانگونه كه شتر لاغر و باريك ميان سينه اش را بالا مى  دارد .
- زن هنگام سجده ، ساعدهاى دستش را [ بر زمين ] مى  گسترد .
- شايسته است نمازگزار پيشانيش را بر زمين بنهد و صورتش را به خاك بمالد ، كه اين كوچكى كردن براى خداى عز وجل و بزرگداشت اوست .
- هرگاه بنده سجده كند و آن را طول دهد ، ابليس فرياد بر مى  آورد : اى واى ! او اطاعت كرد و من سرپيچى ، او سجده كرد و من خوددارى .
- امام كاظم ( عليه السلام )
- در نامه اى به يكى از يارانش
- : هنگام نماز ، سجده را طول بده .  

فصل هفدهم آداب ركوع و سجود

- پيامبر خدا ( صلى الله عليه وآله ) : همانا من از قرائت [ قرآن ] در ركوع و سجود ، نهى شدم . پس در ركوع ، خداوند را بزرگ بشماريد و در سجود ، بسيار دعا كنيد ، كه سزاوار برآورده شدن است .
- ابوبكر حضرمى  : امام باقر ( عليه السلام ) فرمود : مى  دانى حد ركوع و سجود چيست ؟ گفتم : نه . فرمود : در ركوع سه مرتبه " سبحان ربى العظيم وبحمده " مى  گويى و در سجود سه مرتبه " سبحان ربى الاعلى وبحمده " . پس هر كس يكى كمتر بگويد ، يك سوم نمازش را نياورده است و هر كس دو تا كمتر بگويد دو سوم نماز را كم گذاشته است و هر كس تسبيح نكرد ، نمازى ندارد .
- بريد عجلى : به امام باقر ( عليه السلام ) عرض كردم : كدام يك بهتر است ؟ قرائت بسيار يا طول دادن ركوع و سجود ؟ فرمود : طول دادن ركوع و سجود در نماز ، بهتر است . آيا گفته خداى عز وجل را نشنيده اى : " پس آن اندازه كه مى توانيد از آن ( قرآن ) بخوانيد و نماز بر پا داريد " . منظور از برپا داشتن نماز ، تنها طول دادن ركوع و سجده است .

امام باقر ( عليه السلام ) : هر كس در ركوع و سجود و قيامش بگويد : " خداوند بر محمد و خاندانش درود فرستد " خداوند ( پاداشى ) همچون ركوع و سجود و قيام برايش مى نويسد .
- امام صادق ( عليه السلام ) : از خداوند پروا كنيد و ركوع و سجود را نيكو بياوريد .
- زراره : از امام صادق ( عليه السلام ) شنيدم كه مى  فرمود : سه چيز است كه اگر شخص با ايمان بداند ، سبب افزايش عمر و پايدارى نعمتش مى  گردد . گفتم : آن ها چيستند ؟ فرمود : ركوع و سجودش را در نماز طول بدهد و . . .
- امام صادق ( عليه السلام ) : هنگام نشستن در نماز ، بر طرف راستت منشين ، بلكه بر چپ بنشين و در سجده ، كف دستت را بر زمين بگستر و در ركوع برآمدگى زانوانت را در كف دستانت بگير .
- هشام بن سالم : از امام صادق تسبيح در ركوع و سجود را پرسيدم ، فرمود : ( نمازگزار ) در ركوع مى  گويد : " سبحان ربى العظيم " و در سجود مى  گويد : " سبحان ربى الاعلى " . تعداد واجبش يك تسبيح ، سه بار سنت و فضيلت در هفت بار است ( 3) .
- معاويه بن عمار : به امام صادق ( عليه السلام ) عرض كردم : مختصرترين تسبيح در  نماز چيست ؟ فرمود : سه تسبيح شمرده مى  گويى : " سبحان الله ، سبحان الله ، سبحان الله " .
- عبد الله بن سليمان : از امام صادق پرسيدم كسى در ركوع يا سجود نماز واجب ، پيامبر را ياد مى  كند ، در همان حال صلوات بفرستد ؟ فرمود : بلى ، همانا صلوات بر پيامبر خدا همچون تكبير و تسبيح مى  باشد و آن ده حسنه است ، كه هجده فرشته براى رساندنش بر يكديگر پيشى مى  گيرند .
- سماعه : از ايشان ( 4)پرسيدم آيا ركوع و سجود در قرآن نازل شده است ؟ فرمود : بلى ، گفته خداى عز وجل : " اى ايمان آورندگان ، ركوع و سجود كنيد " . پس گفتم : حد ركوع و سجود چيست ؟ فرمود : آنچه از ركوع كفايت مى  كند ، سه تسبيح است . مى  گويى : سبحان الله ، سبحان الله ، تا سه بار و هر كس كه توان طول دادن ركوع و سجودش را دارد ، آن دو را تا آنجا كه مى  تواند با تسبيح و ستايش و بزرگداشت خداوند و دعا و زارى طول بدهد كه بنده در سجده از هر وقت ديگر به پروردگارش نزديكتر است . و اما امام هنگامى  كه براى مردم اقامه جماعت مى  كند ، سزاوار نيست كه نماز را با آنان طول بدهد ، زيرا در ميان مردم ، اشخاص ناتوان و گرفتار هستند ، همانا پيامبر خدا ( صلى الله عليه وآله ) هنگامى  كه با مردم نماز مى  خواند بر آنان سبك مى  گرفت ( 5) .
- زراره : هر گاه زن به نماز مى  ايستد ، دو پايش را كنار هم مى  نهد و ميان آن دو فاصله نمى  دهد و دستانش را به سبب پستانهايش به سينه مى چسباند و در ركوع ، بر بالاى زانوانش و رانش مى  نهد تا زياد خم نشود و سرينش بالا بيايد . در نشستن بر سرين بنشيند و نه آنگونه كه مرد مى  نشيند و هنگامى  كه به سجده مى  رود زانوانش را پيش از دستانش بر زمين مى  گذارد و سپس چسبيده به زمين سجده مى  كند ، در نشستن رانهايش را به هم مى چسباند و زانوانش را از زمين بلند مى  كند و هنگام برخاستن نرم و آهسته بر مى  خيزد و نخست سرينش را بلند نمى  كند .
- امام رضا ( عليه السلام ) : اگر گفته شود : چرا تسبيح و ركوع و سجود واجب شده است ؟ گفته مى  شود : به چند علت ، از جمله اينكه بنده با افتادگى و فروتنى و بندگى و پرهيز و خوارى و سرشكستگى و تواضع و نزديكى به پروردگارش ، به تمجيد و تقديس و بزرگداشت و سپاسگزارى آفريننده و روزى دهنده اش مى  پردازد ، و براى اينكه تسبيح و سپاسگزارى نيز بكند ، همانگونه كه تكبير و تهليل كرده است و همچنين دل و ذهنش را به ياد خدا مشغول دارد و فكر و خيال و آرزوهايش ، او را به سوى غير خدا نكشاند ( 6) .

فصل هيجدهم آداب برخاستن از سجده

 اصبغ بن نباته : امير مؤمنان ( عليه السلام ) هر گاه سر از سجده بلند مى  كرد ، مى  نشست تا آرام گيرد ، سپس بر مى  خاست .
- امام صادق ( عليه السلام ) : هر گاه مردى سجده كرد و خواست برخيزد ، با همه دستش بر زمين تكيه نكند ، بلكه ( فقط ) كف دستانش را بر زمين بگسترد بى آنكه نشيمنگاهش را بر زمين نهد ( 7) .
- امام كاظم ( عليه السلام ) : هنگامى  كه سر از سجده دومت در نماز برداشتى ، پيش از برخاستن اندكى بنشين ، سپس زانوانت را پيش از دستانت بر زمين بگذار و دستانت را باز كن و با تكيه به هر دو برخيز كه اين وقار مرد مؤمن فروتن در برابر پروردگارش است .
- امام صادق ( عليه السلام ) : هر گاه على ( عليه السلام ) از دو ركعت اول بر مى  خاست ، مى  گفت : با توانايى و نيروى تو بر مى خيزم و مى  نشينم ( 8) .
- هر گاه از سجده بر مى خيزى و مى  ايستى ، بگو : " خدايا ، پروردگارم با توانايى و نيروى تو بر مى خيزم و مى  نشينم " و اگر خواستى بگو : " و ركوع و سجود مى  كنم " .
- هر گاه پس از پايان ركعتى بر مى خيزى ، بر كف دستانت تكيه كن و بگو : " با توانايى خداوند و نيروى او بر مى خيزم و مى  نشينم " ، كه على ( عليه السلام ) اين گونه مى  كرد .

1. در نقل " خصال " به جاى " دو دست " ، " دو كف " آمده است .
2. در نقل " قرب الاسناد " چنين آمده است : " آدمى زاده بر هفت استخوان سجده مى  كند : دو دستش ، دو پايش ، دو زانويش و پيشانيش " .
3. در نقل عوالى اللآلى چنين آمده است : " هفت بار افضل است " .
4. دانشمندان حديث شناس به اين گونه احاديث " مضمر " مى  گويند ، زيرا راوى ، گوينده سخن را با ضمير ياد كرده است . تحقيقات گسترده ، گوينده برخى از اين احاديث را معين كرده است كه در اينجا به احتمال فراوان امام صادق ( عليه السلام ) مى  باشد .
5. " استبصار " فقط از ابتداى حديث تا " سه بار سبحان الله " را آورده است .
6. در " عيون اخبار الرضا ( عليه السلام ) " چنين آمده است : " چرا تسبيح در ركوع و سجود واجب شده است ؟ " و اين درست تر مى  نمايد .
7. يعنى چون پيران و ناتوانان بر نخيزد .
8. در " استبصار " چنين آمده است : " على ( عليه السلام ) هرگاه از سجده بر مى  خاست و مى  ايستاد ، مى  گفت . . . " .

منبع: کتاب الصلاة في الكتاب والسنة، محمد محمدي رى شهری

مولف: محمد محمدی ری شهری