راز تکرار اذان

اذان، یکی از شعارهای مهمّ اسلام است که ضمن اشاره به اهمّیت نماز، وجه ممیّز و فصل مشخّص دین اسلام از سایر ادیان است. تاریخ تشریع اذان: هجرت پیامبر اکرم(ص) به مدینه و فزونی مسلمانان، نیاز به وسیله ای برای اعلام وقت نماز و تجمّع مسلمانان برای برپایی این فریضه بزرگ بود. پیامبر اکرم(ص) در فکر اتّخاذ تصمیمی در این مورد بود تا اینکه این امر از طریق وحی و تشریع اذان حل شد.1

اهمّیت اذان: اذان شعاری سکوت شکن، موزون، کوتاه، پُرمحتوا و سازنده است که در بردارنده اساسی ترین پایه های اعتقادی و جهت گیری عملی مسلمانان است. اذان در اسلام، سرود الهی، شعار و ندایی جهت معرفی امّت واحد اسلامی است. اذان، اعلام موجودیّت اسلام، معرفی عقاید و اعمال مسلمانان و فریاد علیه معبودهای خیالی است. اذان، نشانه باز بودن فضای تبلیغات و اعلام مواضع فکری مسلمانان به صورت روشن و صریح و همیشه نشانه هوشیاری و بیداری از غفلت است. اذان، آماده ساختن روح، دل و جان برای ورود به نماز و فریادی است که طنین ملکوتی آن در فضا، دل مؤمنان را به سوی خدا می کشد و بر وحشت و خشم کافران می افزاید. همچنان که این وحشت را در جملات گلاستون، سیاست مدار و صهیونیست انگلیسی مشاهده می کنیم. وی در پارلمان می گوید:

تا هنگامی که نام محمّد در مأذنه ها بلند است و کعبه پا برجاست و قرآن راهنما و پیشوای مسلمان است، امکان ندارد پایه های سیاست ما در سرزمین های اسلامی استوار و برقرار گردد.2

نمونه این وحشت در رفتار مشرکان و منافقان عصر
پیامبر اکرم(ص) نیز دیده می شود؛ همچنان که در آیه 58 «سوره مائده» آمده است:

«آنان هنگامی که اذان می گوید و مردم را به نماز فرا می خوانید، آن را مسخره و بازی می گیرند، این به خاطر آن است که آنان جمعی نابخردند.»

فلسفه تکرار اذان: از مطالب یاد شده تا حدود زیادی راز و فلسفه تکرار اذان روشن شد. افزون بر آن گفتنی است، اساساً هر گروه، جمعیّت و ملّتی برای معرفی خود، آگاه کردن مردم برای امری و تجمّع در جایی، از سرود یا شعار یا وسیله ای استفاده می کنند. ناقوس کلیسا در مسیحیّت، سرود ملّی هر کشور و شیپور در برخی شهرها از آن جمله است. در اسلام نیز برای این امر مهم، اذان تشریع شد تا نشانه ای برای تجمّع مردم و آمادگی آنان برای نماز باشد، ضمن آنکه اذان برخلاف ناقوس کلیسا دارای محتوایی بس عمیق است که حتّی تکرار آن در نمازهای فرادا، انسان را از غفلت بیدار کرده و او را به توحید و عقاید اساسی اسلام هوشیار می سازد. فلسفه تشریع اذان و تکرار آن، در حدیثی طولانی از امام رضا(ع) چنین بیان شده است:

«مردم که مأمور به اذان شدند، علّت های فراوان دارد، از جمله آن کسی را که سهو کرده، یادآور باشد و آن را که غافل است، متنبّه سازد و کسی که وقت را نمی داند و از آن غافل است، هوشیار سازد. اذان گو با اذانش مردم را به پرستش خالق دعوت می کند، به آن ترغیب می کند، خود اقرار به توحید دارد، ایمان و اسلام را آشکار می سازد و آن را که فراموشش کرده، یادآوری می کند...»3

افزون بر موارد یاد شده، شاید یکی دیگر از مصلحت های تکرار اذان همان فلسفه تکرار نماز باشد، امام صادق(ع) در فلسفه وجوب و تکرار نماز می فرمایند:

«... خدای تبارک و تعالی چنین خواست که مسلمانان نام و یاد محمّد و دین او را از یاد نبرند، از این رو نماز را برایشان واجب فرمود تا روزی پنج مرتبه به یاد او باشند و نامش را به زبان آورند و نماز و یاد خدا از آنان خواسته شد تا مبادا از یاد خدا غافل شوند و فراموش کنند و در نتیجه یاد و نامش محو شود».4

در پایان، تذکّر این نکته شایسته است که علل یاد شده در روایت ها یا دریافت های عقلی در زمینه فلسفه احکام نوعاً حکمت های احکام هستند، نه فلسفه و علّت تامّ آنها. اگر نکته دریافت شده، علّت تامّه حکمی باشد، با وجود آن حکم است و با نبودش نیز حکم از بین خواهد رفت؛ امّا اگر حکمت باشد، بود و نبود آن، تنها به عنوان جزیی از علّت، نقشی خواهد داشت و چه بسا افزون بر آن، حکمت های دیگری برای حکم باشد که ما از آن بی خبریم.

پی نوشت ها:
1. دوماهنامه مسجد، مرداد و شهریور 1374، ش 21، ص 34.

2. آیت الله مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 4، ص 438.

3. شیخ صدوق، علل الشرایع، ج 1، ص 258.

4. ری شهری، میزان الحکمه، ترجمه حمید رضا شیخ، ح 10526.