سياست سازی نماز

حجت الاسلام دکتر ابوالفضل ساجدی و غلامحیدر کوشا

هیئت علمی موسسه امام خمینی

تهییه مرکز تخصصی نماز

سیاست در لغت همان حکومت و حکومت داری است.[1]بنابراین هدف این فصل، بررسی نقش و اثر نماز در ساحت حکومتی و مدیرتی جامعه است. اثراتی همچون ایجاد وحدت و همدلی و بصیرت سیاسی در جامعه و افتدار سیاسی از آنها است. در ادامه تفصیلاً به تبیین این سه نقش راهبردی می­پردازیم.

1.      وحدت و همدلي

وحدت و انسجام يکي از کارکردهاي پنهان نماز است. اين اثر وقتي تحقق عيني مي‌يابد که نمازگزاران نماز را به­صورت آييني و به اشتراک هم انجام دهند. هرچند آنان اين عمل را با قصد قربت انجام مي‌دهند؛ اما بالتبع، انسجام و وحدت ميان مسلمين نيز تحقق مي‌يابد. نمازهاي جماعت، در محلات، ادارات، سازمان‌ها، نماز جمعه، نماز آيات، نماز استسقاء از جمله اعمال عباديِ فردي ـ جمعي هستند که چنانچه با شرايط اوليه (قصد قربت و عبادت) صورت گيرد، انسجام و وحدت اجتماعي، يک‌دلي يا همدلي و تعاون از کارکردهای پنهان آن است.

            وجه انسجام بخشي نماز نيز به اين است که در نماز همه با يك شعار، به يك قبله، در يك صف بدون توجه به رنگ و نژاد و زبان و بدون تبعيض به طبقه رو به درگاه حضرت حق ايستاده و در مقابل عظمت او با همدلي و خشوع و خضوع تمام قدرت­هاي دنيوي را ناديده مي­انگارند و فقط به خدا مي­نگرند.[2] در معاني الاخبار حديثي از امام صادقj روايت شده است که در آن ابن­سنان نقل کرده است: ما خدمت امام صادق نشسته بوديم شخصي از جمع گفت: يا­بن رسول­الله من از اينکه منافق باشم خوف دارم. حضرت در پاسخ فرمودند: مگر چنين نيست که وقتي روز يا شب در منزل تنها به­سر مي‌بري نماز مي‌گذاري؟ مرد گفت: آري. حضرت ادامه دادند براي چه نماز مي‌خواني؟ مرد گفت: براي خداي تبارک و تعالي. حضرت نهايتا فرمودند چگونه مي‌شود منافق باشي در حالي که براي خداي عزوجل نماز مي‌خواني![3] اين حديث گويا اين امر است که نماز ذاتا با نفاق ناسازگار و با وحدت و همدلي سازگار است؛ بنابراين، داستان روايت يک قضيه شخصي و منحصر به فرد پرسش کننده نيست؛ بلکه حضرت در حقیقت حکمی کلی را بیان می­کنند که: "هر کسي که نماز مي‌خواند در جهت نفاق گام بر نمي‌دارد و در راستاي وحدت و همدلي تلاش مي‌کند".‌

برجسته‌ترين نماد همبستگي نماز جماعت است. اگر همه مسلمانان نمازهاي يوميه خويش را در مساجد و محل كار و كسب خويش اقامه نمايند، نمادي از همبستگي در جهان اسلام به­وقوع خواهد پيوست. به­گونه‌اي که سبب وحشت دشمنان را فراهم خواهد نمود.[4] نماز جماعت از این جهت که توانسته نماد اتحاد و همبستگي در ميان مسلمانان باشد، از مواردي بوده است که غير مسلمانان را به شگفتي واداشته است. حکايتي از يک شرق شناس اين مسئله را به­خوبي تأييد مي‌کند. در کتاب "واعظ اجتماع" برداشت يک شرق شناس از نماز جماعت چنين روايت شده است.

آخرين جمله‏اي كه در آن عبادتگاه بر دفتر او نقش بست، اينگونه بود:"تا هنگامي كه اين نمازها در مساجد برقرار است، به علت اتحاد و هماهنگي ناشي از آن، مسلمانان هيچ­گاه شكست را تجربه نخواهند كرد". در آنجا احساس غريبي مي‏كرد و از اين اتحاد و يكي شدن با هم و با مخلوق عالم در شگفت مانده بود. دگرگون به­نظر مي‏رسيد و رنگي بر چهره‏اش نمانده بود. از دور او را مي‏پاييدم....جلو رفتم، او مرا ديد. زبان مرا مي‏دانست. سلام كردم و در كنارش نشستم. گفتم: غريبه‏اي؟ گفت: آري، تازه به قاهره آمده‏ام. پس از آشنايي، داستان دگرگوني‏اش را برايم تعريف كرد و گفت: شرق‏شناسم و براي مطالعه تاريخ و آثار باستاني مصر، به قاهره آمده‏ام. امروز پس از ديدار از چند مركز علمي و ديگر آثار باستاني، دوست داشتم مساجد اينجا را ببينم. به اتفاق همراهانم به اين مسجد رسيديم. وقت نماز بود و مردم براي نماز جماعت خود را آماده مي‏كردند. تا اينكه آنها به­صف ايستادند و نماز را پشت سر امام آغاز كردند. آنها با چه عظمت و چه شكوهي برمي‏خاستند، مي‏نشستند و سر بر سجده­گاه خداي خود مي‏نهادند و عبادت مي‏كردند. آرامشي كه در ميانشان موج مي‏زد، شايد، آرام بخش‏ترين لحظات مرا در پي داشت. من با ديدن عبادت آنها تنها به يك چيز فكر مي‏كردم. اين پرسش در ذهنم نقش مي‏بست كه آخر، چگونه انسان‏هايي با ديدگاه‏هايي گوناگون اين گونه عاشقانه و به هم فشرده، به­اتفاق، توحيد را فرياد مي‏كنند. از هيبتشان، تنم به لرزه در آمد. وقتي اطرافم را نگاه كردم، هيچ كدام از همراهانم آنجا نبودند. همه براي اداي نماز به صفوف جماعت پيوسته بودند و من تنها، در برابر جماعتي بس عظيم، انگشت حيرت بر دهان، مانده بودم. پس از پايان نماز، تاب نياوردم. وارد شدم و در گوشه‏اي نشستم و تنها توانستم با كلمات، شگفتي‏ام را بر كاغذ بياورم و ديگر هيچ." سپس آخرين جمله‏اي را كه نوشته بود، برايم خواند: "به اميد پيروزي همه مسلمانان"^[5].

بدين ترتيب اگر نماز به­صورت هماهنگ از حيث زماني، مکاني و مناسکي انجام شود، يقينا، دل­ها و فكرها را به هم نزديك خواهد کرد و پيوند برادري و دوستي را تحكيم خواهد بخشيد و باعث تقويت همسويي و همساني و وحدت خواهد گرديد. جلوگيري از اختلالات اجتماعي ـ سياسي و تعميق وحدت و همدلي سياسي و اجتماعي از کارويژه‌هاي نماز به­حساب مي‌رود.^[6]

2.      تعميق بصيرت سياسي

بصيرت به­معناي درک صحيح از دين و شرايط زماني و مکاني است. امام عليj در باب ضرورت بصيرت سياسي در ميان مسلمين فرموده­اند: "نابينايي از بي بصيرتي بهتر است"[7]. امام صادقj فرموده­اند:

" کسي‌که بدون بينش و آگاهي به عملي دست يازد، مانند کسي است که در بياباني هموار با ديدن سرابي به جستجوي آب رود. در اين وضيعت هرچه سريع­تر عمل کند زودتر از مقصد دور خواهدشد"[8]

نماز جمعه، اعياد و نماز جماعت اين کارويژه مهم را به­دنبال خواهد آورد که بر اثر خطبه‌هاي نماز جمعه و عيد و حواشي اين تجمع بينش افراد تقويت مي­شود. حضور مسلمين در نمازهاي جماعت و جمعه به­­شرط حضور امام جمعه و جماعتِ آگاه به مسائل روز باعث مي‌شود كه از راه تشريح شرايط روز و مسائل و مشكلات مسلمين و موشکافي مسائل بين المللي بصيرت سياسي نمازگزاران ارتقا يابد.[9] نقش ديگر نماز در تعميق بصيرت سياسي اجتماعي اين است که مؤلفه‌هاي اثر­گذار در بينش سياسي و اجتماعي را سامان مي‌بخشد. بصيرت سياسي و اجتماعي بيش از هرچيزي بر مؤلفه‌هاي همچون "بيداري"، "وقت شناسي"، "دشمن شناسي" و "موقعيت شناسي" استوار است که نماز در هر کدام نقش بي بديل دارد.

3.1.         نماز و غفلت­زدايي

يکي از پيامدها و فوايد نماز بيداري و غفلت­زدايي است. در نگرش ديني غفلت بدترين وضعيتي است که ممکن است افراد به لحاظ ارزشي و رفتاري در حوزه‌هاي فردي و اجتماعي دچار شوند. غفلت بار معنايي وسيعي دارد و به هرگونه بي­خبري از خداوند، شرايط زمان، مکان و اوضاع و احوال سياسي، اجتماعي و فرهنگي اطلاق مي‌شود. اهميت غافل نبودن از نظر اسلام به اندازه‌اي است که خداوند متعال در شب معراج اين مهم را به پيامبرd گوشزد مي‌کند و تأکيد مي‌کند: "اي احمد هيچ­گاه به وادي غفلت کشيده نشو، کسي که در وادي غفلت از خداوند سير کند، خداوند به او توجه نمي‌کند که در کدام مهلکه ­به­نابودي کشيده مي‌شود"^[10] در ادبيات قرآني انسان­هاي غافل معيشتشان حيواني و بلکه نازل­تر از آن قرار دارد. در آيه 179 سوره مبارکه اعراف تصريح شده است که

به­يقين، گروه بسيارى از جن و انس را براى دوزخ آفريديم آنها دل­هايى [عقل­ها] دارند كه با آن (انديشه نمى‏كنند) و نمى‏فهمند و چشمانى كه با آن نمى‏بينند و گوش­هايى كه با آن نمى‏شنوند آنها همچون چهارپايانند بلكه گمراه­تر! اينان همان غافلانند (چرا كه با داشتن همه ‏گونه امكاناتِ هدايت، باز هم گمراهند).^[11]

طبق اين آيه شريفه مرز زندگي انساني و حيواني غفلت و بيداري است. تعبير چهارپايان در اين آيه تعبير کنايي بسيار معناداري است. از توصيف انسان­هاي غافل به چهارپايان اين برداشت به­دست مي‌آيد که انسان‌هاي غافل و چشم و دل و گوش بسته، هميشه دستاويز مطامع ديگران هستند. افراد غافل بدون تأمل و تدبّر در خدمت ديگران قرار مي‌گيرند. براي يک زندگي انساني که هم استقلال در آن وجود داشته باشد و هم بينايي، غفلت­زدايي و بيداري ضرورت انکار ناپذير خواهد داشت.

امام باقرj در بياني اشاره مي‌کنند که نمازگزاران هميشه از دام غفلت رهايي مي‌يابند. ايشان راجع به بيداري و بي غفلتي نماگزاران چنين مي‌فرمايند:

"أَيُّمَا مُؤْمِنٍ حَافَظَ عَلَى الصَّلَوَاتِ الْمَفْرُوضَةِ فَصَلَّاهَا لِوَقْتِهَا فَلَيْسَ هَذَا مِنَ الْغَافِلِين‏"[12]

"هر مؤمني که حافظ نمازهاي واجب باشد و آن را به­موقع انجام دهند چنين فردي ديگر در زمرة غافلين نخواهد بود"

بنابراين يکي از خصوصيات نماز اين است که سبب از بين رفتن غفلت مي‌شود و به بيداري، آگاهي و معرفت انسان به خداوند، محيط پيرامون، اوضاع سياسي و اجتماعي منجر مي‌شود. غفلت­زدايي نماز مي­تواند تحت تأثير مستقيم نماز باشد؛ زيرا در نماز اذکار توحيدي و استحکام­بخش بيداري و بصيرت وجود دارد، مثلا؛ اذکار "الله اکبر"، "اياک نعبد و اياک نستعين" و... روحيه الهي و استقلال طلبي را در فرد موجب خواهد شد؛ ممکن است غفلت­زدايي بر اثر مراوداتي که در طي نماز با مؤمنين و پيش نماز صورت مي‌گيرد، تحقق پذيرد. شايد يكي از حكمت­هاي انجام نماز در وقت اصلي نماز نشانگر اين باشد که معمولا در وقت اصلي نماز، نمازها با جماعت و در مسجد برگزار مي‌شود و با بصيرت­بخشي امام جماعت شايسته، غفلت مؤمنين زدوده مي‌شود. افزون آنكه مي­توان گفت عدم غفلت از خدا مستلزم توجه به شياطين از جن و انس و نيفتادن در دام آنهاست و قطعاً شيّادان سياسي از جنود ابليس هستند و در زمره شياطين قرار دارند.

3.2.         نماز و شناخت موقعيت

جامعه­ای که افراد آن شناخت صحیحی از زمان و موقیتشان داشته و به تعبير روايت امام صادقj، "زمان­شناس" باشد؛ تحت تأثير پيچيدگي و آشفتگي شرايط روز قرار نمي‌گيرد.[13] درک موقعيت‌هاي سياسي و اجتماعي و شرايط روز براي نسل نوجوان و جوان که از يک طرف به آرمان­گرايي سياسي تمايل دارند و از سوي ديگر با پيچيدگي­هاي سياسي آشنا نيستند حياتي به نظر مي­رسد. درک درست از موقعيت سبب مي‌شود که نسل نو در دام سوء استفاده گروه­ها و احزاب سياسي قرار نگيرند.

نماز در شناخت­دهی و در نتیجه بصیرت افزایی نقش برجسته­ای دارد. علاوه بر تأثیر شناختی و معرفتی که معارف نماز بر نمازگزار دارد؛ اجتماعات عبادی و نمازی نیز عهده­دار این مهم در جامعه هستند. بخصوص اینکه در شرایط نماز جمعه آمده است که خطبه دوم را امام جمعه بایستی به بیان مسائل سیاسی و اجتماعی و بصیرت افزایی در این حوزه، اختصاص دهد.

علاوه بر نماز جمعه، اجتماعات عبادی نیز بستری مناسب برای مطرح شدن مسائل سیاسی و اجتماعی است است. شاهد این تأثیر، اینکه در انقلاب اسلامی ایران بسیاری از حرکت­ها از مساجد و اجتماعات نماز جماعت شکل گرفته است. امروز نیز در بسیاری از کشورهای اسلامی عمده تجمعات و راهپیمایی­ها قبل یا بعد نمازهای جمعه شکل می­گیرد. نمونه بارز آن راهپیمایی­های روز قدس است که در کشورهای اسلامی بعد از آخرین نماز جمعه ماه مبارک رمضان هر سال، برگزار می­شود.

3.3.         نماز و شناخت دشمن

مولفة ديگري از بينش سياسي که ممکن است از راه نماز حاصل شود، شناخت دشمن است. از نظر پيامبرگرامي اسلام، شناخت دشمن و مبارزه با او نشانه خرد و عقلانيت افراد است. آن حضرت نسبت به ضرورت شناخت دشمن مي‌فرمايند: "بدانيد كه خردمندترين مردمان کسي است كه پروردگار خود را بشناسد و از او فرمان ببرد و دشمن خود را بشناسد و از او نافرمانى كند"[14]چنانکه در اين روايت شريفه تصريح شده است شناخت دشمن و سرپيچي از خواسته‌هاي او نشانه خرد افراد است. هر چه انسان به شناخت بهتر دشمن نائل آيد گام‌هاي استوار عاقلانه‌تري برخواهد داشت. امیرمؤمنانj نيز نسبت به اهميت شناخت دشمن و هشدار نسبت به دست کم گرفتن دشمن فرموده­اند: دشمن حتي اگر يک نفر هم باشد، زياد است"[15]

            نماز، بخصوص نماز جمعه نقش ارزشمندي در معرفي دشمنان اسلام و خنثي نمودن توطئه‌ها و برنامه‌هاي آنان دارد. بهترين دليل براي نقش نماز جمعه در روياروي با دشمنان اسلام و ارزش­هاي اسلامي جهت­گيري خصمانه دشمنان اسلام در برابر آيين عبادي ـ سياسي نماز جمعه است. مقام معظم رهبري در اين خصوص توضيح بسيار ارزشمندي دارند. ايشان در خصوص دشمني دشمنان با نماز جمعه مي‌فرمايند:

"دشمنان با نماز جمعه هم مبارزه کردند؛....از اولي که نماز جمعه به­وجود آمد و اين نماز جمعه، مردم را در مسائل گوناگون، در همه شهرستان­هاي کشور و بخصوص در تهران متحد کرد و ديدند که تا يک مسئله­اي در کشور به­وجود بيايد همه منتظر جمعه‌اند که ببيند درباره اين مسئله در منبر نماز جمعه چه موضع­گيري مي­شود و بعد آن موضع­گيري وارد فضاي عمومي کشور مي‌شود، شروع کردند به مبارزه کردن... امروز هم همچنان ادامه دارد. اگر کسي گمان کند که نماز جمعه به عنوان يک کانون اجتماع، اجتماع در فکر، اجتماع در مشي سياسي، اجتماع در اهواء، در عواطف و محبت­ها و اجتماع در حرکت­هاي عمومي از نظر دشمنان اين نظام مغفول­عنه است، اشتباه کرده است."[16]

بدين ترتيب مي­توان گفت نماز جمعه، نقش بي بديل در سازماندهي گردهمايي‌هاي سياسي و تعميق شعور سياسي مردم و شناساندن دشمنان و مبارزه عليه اهداف آنها دارد.

3.4.         نماز و شناخت حق

مهمترين عنصر در بصيرت و بينش افراد جامعه شناخت حق و باطل و يا صلاح و فساد است. افراد بصير کساني هستند که در شناخت حق و باطل و صلاح و فساد توانمندند و مي­توانند افراد، موضع‌گيري‌ها و رخدادهاي پيرامون را ارزيابي کنند. امام رضاj در حديثی ضرورت خطبه‌هاي جمعه را يادآور مي‌شود و اشاره مي‌کند که فلسفه وجودي خطبه‌هاي نماز جمعه بيان صلاح و فساد و حقايق است. آن حضرت در پاسخ به اين سؤال که چرا براي نماز جمعه خطبه قرار داده شده است؟ و چرا دو خطبه‌ها است؟ مي‌فرمايند:

"خطبه­هاي نماز جمعه براي آن تشريع شده است که چون روز جمعه روز حضور عمومي است؛ لذا، خطبه براي امام وسيله‌اي است براي موعظه و تشويق به فرمانبري و هشدار از نافرماني خدا و آگاهي بخشي بر آنچه که مصلحت دين و دنياي مردم است؛ اطلاع رساني از آنچه در اطراف آنها اتفاق افتاده است و از نگراني­هايي که مي­تواند براي آنان سودمند يا زيان بخش باشد... . دو خطبه­ها بودن نيز به این جهت است که يکي براي سپاسگزاري به درگاه خداوند باشد و ديگري براي بيان نيازمندي­ها و عذرها و تذکر به بيم و اميدها و آموزش ضروري و اوامر الهي و مصالح و مفاسد."[17]

3.      ايجاد اقتدار و تحول در معادلات سياسي

نماز تنها يک رفتار عبادي يا يک آيين مذهبي نيست؛ بلکه در ضمن جنبه‌هاي عبادي معنوي برآمد سياسي نيز دارد. نماز عيد و جمعه به­علت خطبه‌ها و مسائلي که طرح مي‌شود، بيشتر جنبة سياسي پيدا مي‌کند. يکي از آثار سياسي نماز ايجاد اقتدار جامعه اسلامي است. همان­گونه که مقام معظم رهبري فرموده­اند:

"نماز جمعه نماز اجتماع است، نماز روشنگري و آگاه­سازي احاد مردم است، نماز اخبار از آفاق عالم به مؤمنين و احاد مردم است. [بايستي] هم به جنبة معنوي و تربيت و تهذيب نفوس و آدم­سازي و گسترش روحيه تقوي در جامعه توجه شود و هم به جنبة سياسي"[18]

نماز عيد و نمازهاي جماعت يوميه نيز مانند نماز جمعه بازتاب سياسي دارد و در اقتدار جامعه اسلامي و حکومت اسلامي تأثير مي‌گذارد. نماز جماعت و جمعه سبب شکل­گيري انجمن‌هاي اجتماعي و سياسي شود و گروهي را به­­وجود آورد که در عرصه‌هاي سياسي فعاليت وسيع داشته باشند. طبعاً، گروه‌هاي سياسي مسجد محور در معادلات سياسي و بين المللي اثر گذار خواهند بود.^[19]

در تاريخ اسلام شواهدي وجود دارد که تأثير نماز جماعت در معادلات سياسي را تأييد کند. بارزترين نمونه آن اولين نماز جماعت با شکوه مسلمانان بعد از فتح مکه در مسجد­الحرام است. به نقل تاريخ هيمنه مسلمانان در نماز جماعت ابوسفيان و همراهانش را به تمکين وا داشت. ابوسفيان هنگامی که ديد، پيامبرd در جلو ايستاده و مسلمين پشت سر او به نماز ايستاده‏اند و با تكبير او همه تكبير مي‏گويند و با ركوع و سجودش، همه با او هماهنگ عمل مي‏كنند، مجذوب آن همه عظمت و شكوه گرديد. ابوسفيان كه مي‏ديد مسلمانان در تبعيت و پيروي از پيامبر اسلامd از يكديگر پيشي مي‏گيرند و دستوراتش را با جان و دل انجام مي‏دهند، نمي‏توانست آن همه ابهت و احترام را ناديده بگيرد. لذا، همين امر باعث شد که ابوسفيان راهي جز تسليم و همرنگي با مسلمانان نبيند.^[20]

کلیدواژه: نماز و سیاست، آثار سیاسی نماز، بصیرت سیاسی، اقتدار، تحول، آثار نماز.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :