■ پرورش احساس مذهبي در كودكان و نوجوانان
همه كودكان فطرتاً كنجكاو و خداجو هستند، اما بايد به خاطر داشت كه هميشه با زبان منطق و استدلال نمي‌توان اين استعداد فطري را بيدار نگاه داشته، پرورش داد، احساسات، عواطف و خوشايندها خمير مايه اوليه گرايش‌هاي مذهبي و تقويت نگرش‌ها و رفتارهاي مكتبي در بين همه انسان‌ها به ويژه كودكان و نوجوانان است.
احساس مذهبي، يعني تلطيف روان و اعتلاي وجود تربيت و تقويت احساس مذهبي، يعني هدايت كودكان و نوجوانان در راستاي گرايش‌هاي فطري و ارضاي نيازهاي رواني آنها و سرانجام پرورش احساس مذهبي، يعني متجلي نمودن والاترين ارزش‌ها و فضيلت‌ها.
دين خدا فطري است و هدف اصلي انبياء الهي نيز كه جملگي بشير و نذير بوده‌اند، احياي فطرت، فراهم نمودن زمينه‌هاي رشد و به كمال رسانيدن فضايل اخلاقي انسان بوده است.
بدون ترديد همه كودكان بالفطره استعداد پذيرش و انجام تكاليف مذهبي را دارند اما آنچه كه مهم است چگونگي روش‌هاي ارايه يا عرضه نمودن اسباب رشد يا آيين الهي است. به عبارت ديگر اگر ما بتوانيم كودكان را به نحو شايسته و مطلوب در معرض مشاهده و يادگيري رفتارها يا تكاليف مذهبي قرار دهيم، مسلماً آنها به طور طبيعي و با احساس و رضايت قلبي، آن رفتارها را خواهند آموخت چرا كه آداب مذهبي، مسايل قرار دادي و وضعي را تحميل نمي‌كنند، بلكه اگر خوب بنگريم مذهب عاملي است در جهت تأمين نيازهاي فطري انسان و نماز كاملترين پاسخ به عالي‌ترين نياز انسان است.
چگونگي نگرش و باز خورد كودكان و نوجوانان نسبت به جهان هستي و ارزش‌هاي حاكم بر آن، پايه‌هاي نخستين رفتارها و شخصيت آنها را تشكيل مي‌دهد.
بنابراين در تعليم و تربيت به طور اعم و تربيت مذهبي به طور اخص و به ويژه در دوران كودكي و نوجواني توجه به نقش «خوشايندي احساس نسبت به امور مورد نظر» بسيار مهم و تعيين كننده است.
كودكان و نوجوانان در يادگيري و كسب عادت مطلوب بيش از آن كه متأثر از زبان منطق و استدلال باشند، وجودشان مملو از عواطف و احساسات بوده، مستعد پذيرش از طريق زبان مهر و محبت مي‌باشند. با ايجاد احساس خوشايند در كودكان و نوجوانان زمينه يادگيري رفتارهاي مطلوب، پيدايش انگيزه‌هاي رشد، همانند سازي و دريافت صفات الگوهاي دلخواه فراهم مي‌گردد.
برخي از عواملي كه باعث پرورش احساس مذهبي و به ويژه «نماز» در كودكان و نوجوانان مي‌گردد، عبارتنداز:
ـ خانواده و احياء پرورش احساس مذهبي در كودكان
غالب رفتارهاي انسان بر اساس يادگيري استوار است و اولين و مهمترين پايگاه يادگيري، كانون خانواده است، زيرا خمير مايه شخصيت انسان در خانواده تكوين مي‌يابد و نگرش‌ها، رغبتها، رفتارهاي خوشايند و ناخوشايند نسبت به پديده‌هاي مختلف از خانه سرچشمه مي‌گيرد. حضرت علي ـ عليه السّلام ـ مي‌فرمايند: «صفحه دل نوجوان همچون زمين مستعدي است كه هيچ گياهي در آن نروييده و آماده هر نوع بذر افشاني است». پس آنچه كه مطلوب است در نهاد فرزندان‌مان وجود دارد و اينك رسالت پيامبر گونه اوليا است كه با باغباني خود بذر وجود آنان را شكوفا كنند.
كودكان تشنه يادگيري هستند، و نياز به دانستن و پي بردن به راز هستي، يك نياز فطري است. براي كودكان همه جا مدرسه و كلاس درس است و همه كس مربي و معلم.
كودكان ما پيوسته مي‌آموزند و نسبت به هر چيزي كه فرا مي‌گيرند احساس تازه‌اي پيدا مي‌كنند. بايد تلاش كنيم كه آموخته‌هاي آنها با تجارب خوشايند و دوست داشتني توأم باشد.
زيباترين و خوشايندترين اوقات كودكان و نوجوانان در كانون خانواده، زماني مي‌باشد كه بزرگ‌ترها، به خصوص پدر و يا مادر آماده اقامه نماز مي‌شوند. والدين كودكان آنگاه كه به نماز مي‌ايستند و آرام و با صلابت، متين و مطمئن و استوار با خداي خود سخن مي‌گويند، و براي ماندن بر صراط حق دعا مي‌كنند در واقع الگوي مناسب براي آنها فراهم مي‌كنند. هنگامي كه كودكان بارها و بارها چنين حالت زيبايي را در والدين خود مشاهده مي‌كنند، در روان‌شان احساس بسيار لطيف و خوشايندي جلوه‌گر مي‌گردد و به نماز و نماز گزاران علاقه‌مند مي‌شوند.
ـ تأثير يادگيري غير مستقيم يا مشاهده‌اي در ايجاد و تقويت احساس مذهبي
پايدارترين و در عين حال خوشايندترين يادگيري‌ها، يادگيري غير مستقيم يا مشاهده‌اي است. در اين نوع يادگيري، ياد گيرنده مطابق رغبتها و انگيزه‌هاي خود، آگاهانه و بدون هر گونه جبر و فشار رواني، همه حواس خود را متوجه رفتار مورد نظر مي‌كند و با نوعي احساس خوشايند و عاري از دشواري بر دانسته‌ها و تجارب شناختي خويش مي‌افزايد.
اگر اولياء و مربيان بتوانند بسياري از رفتارهاي مغلوب و احساسات خوشايند را به طور غير مستقيم و يا ضمني از طريق بهره‌گيري از وجود الگوهاي رفتاري در كودكان و نوجوانان به وجود آورند، فوق العاده ارزشمند و مؤثر خواهد بود. در يادگيري ضمني و يا مشاهده‌اي، به جهت آن كه ياد گيرنده آگاهانه و داوطلبانه به موضوع يا رفتار خاصي دقت مي‌كند از نگرش مثبت و انگيزه قوي و غني برخوردار است، كمتر دچار فشار ذهني و خستگي شده از دامنه وسيع‌تري بهره مي‌برد در حالي كه در آموزش‌هاي مستقيم هميشه چنين نيست و ممكن است يادگيرنده يا دانش آموز نسبت به موضوع يادگيري رغبت و انگيزه‌اي از خودشان ندهد و زودتر خسته شود. به عبارت ديگر كودكان و نوجوانان رفتاري را از خود نشان مي‌دهند كه قبلاً در معرض مشاهده مستقيم يا غير مستقيم آن رفتار قرار گرفته و يا اين كه مدتها در حوزه شناختي خود رفتار مورد نظر را مرور كرده‌اند.
نماز خواندن كودكان خردسال نيز رفتاري است كه ابتدا آن را از طريق مشاهده آموخته و احساس خاصي نسبت به آن پيدا كرده‌اند. در خانواده والدين چگونگي نگرش آنها نسبت به نماز، تلقي آنها از اهميت و عظمت نماز، رفتار آنها قل از ايستادن نماز، از جمله عوامل بسيار مهمي است كه در ايجاد و پرورش احساس مذهبي، به خصوص تمايل به نماز خواندن در كودكان دخيل است.
ـ نقش الگوهاي رفتاري در پرورش احساس مذهبي
هر قدر الگوهاي بزرگسال براي بچه‌ها مطلوب‌تر و محبوب‌تر باشند، ميزان تأثير پذيري بيشتر و پايدارتر مي‌شود. بچه‌ها رفتار الگوهاي مطلوبشان را بسيار دوست دارند و مايلند كه با آنان همانند سازي كنند و رفتاري همانند رفتار الگوهاي خود داشته باشند. بچه‌ها هر قدر بيشتر پدر، مادر، دايي و عمه و ... را دوست داشته باشند، به صورت ارادي و غير ارادي تلاش مي‌كنند كه رفتاري نظير آنها داشته باشند و يا به گونه‌اي بينديشند، بگويند و عمل نمايند كه مورد توجه و تأييد آنها باشد. اين امر يك گرايش كاملاً طبيعي و فطري است.
زماني كه نوجوانان الگوهاي رفتاري مطلوب خويش را در شرايط و موقعيت‌هاي مختلف در حالت اقامه نماز مشاهده مي‌كنند، احساس خوشايندي سراسر وجودشان را فرا گرفته، عميقاً نسبت به رفتار آنها كنجكاو مي‌شوند و با توجه به اين كه خود فطرتي دارند مستعد و نيازمند نيايش با شور و شوق و احساسي زيبا و توصيف ناپذير به نماز مي‌ايستند.
مشاهده رفتار معلمان و دبيران محبوبي كه هنگام اذان در نمازخانه حاضر مي‌شوند و اقامه صلوة مي‌كنند و نيز مشاهده گروه‌هاي ديگري از الگوهاي رفتاري موفق و شاخص در جامعه مثل ورزشكاران و دانشجويان و... كه به هنگام نماز به اقامه مي‌پردازند، بدون ترديد حس همانند سازي نوجوانان را بر مي‌انگيزند و در آنان احساس خوشايندي نسبت به نماز به وجود آورده يا آن را تقويت مي‌نمايد.
ـ تقليد از الگوها و استقرار عادات جديد در كودكان و نوجوانان
تقليد و يادگيري مشاهده‌اي، اساس رفتار و آموخته‌هاي اوليه انسان را تشكيل مي‌دهد.
واضح است كه كودك از همان ماههاي اول تولد با صداي آرام و دلنشين والدين آشنا شده، وجودش شكوفا مي‌گردد. با توجه به اين مسأله بسيار مهم و در نظر گرفتن اين نكته كه همواره حواس كودك متوجه اطرافيان مي‌باشد، بسيار شايسته است هنگامي كه پدر، مادر يا ديگر اعضاي خانواده در خانه نماز مي‌خوانند، ترتيبي بدهند تا آن جا كه مقدور است نماز خواندن آنها در حوزه توجه سمعي كودك و نوجوان قرار داشته باشد.
لازم است رفتار الگوها همواره براي مشاهده كنندگان، گيرا، جذاب و خوشايند باشد. لذا اين مرحله از يادگيري مشاهده‌اي هنگامي كه متضمن بار عاطفي و احساسي خوشايند است، بيشترين تأثير را در رفتار كودكان و نوجوانان مي‌گذارد و بالطبع به ياد سپاري رفتار مورد نظر نيز در نزد كودكان و نوجوانان راحت‌تر و آسان‌تر انجام مي‌پذيرد.
زماني كه الگوهاي رفتاري محبوب كودكان و نوجوانان با چهره‌اي مصمم و متبسم به نماز مي‌ايستند و با خالق هستي سخن مي‌گويند. كودكان نه تنها از تماشاي اين حالت دچار سرور و رضايتمندي مي‌شوند، بلكه سعي مي‌كنند با انگيزه فراوان اين قبيل رفتار الگوها را به خاطر بسپارند. اشتياق باز آفريني اين رفتارها را مي‌توان از نگاه‌هاي نظاره‌گر آنها دريافت كرد.
كودكان و نوجوانان در نخستين فرصت مناسبي كه براي‌شان فراهم مي‌آيد و به محض آن كه به آمادگي‌هاي لازم دست مي‌يابند، سعي مي‌كنند كه رفتار آموخته شده را از خود نشان بدهند. به زماني كه كودكان بدون آن كه اولياء از آنان خواسته باشند و يا مستقيماً به آنها آموزشي داده باشند، در كنار پدر و مادر مي‌ايستند و يا به تنهايي نماز خواندن آنها را تقليد مي‌كنند،بيانگر همين حقيقت است بديهي است اگر اين رفتار كودكان و نوجوانان كه خود انعكاسي از رفتار الگوها است مورد تأييد و تشويق والدين و الگوها قرار گيرد و تقويت شود، تمايل و انگيزه كودك براي انجام آن رفتار بيشتر مي‌شود.@#@ از سوي ديگر زماني كه اولياء و مربيان تمايل دارند رفتارهاي مطلوب آنها همانند راستگويي، صداقت، ايثار، حفظ حجاب، نماز و... عميقاً مورد توجه و يادگيري كودكان و نوجوانان قرار گيرد، لازم است همواره در عملكردهاي خود ثابت قدم بوده، چهره‌اي مصمم و متبسم و شخصيتي عاطفي، منطقي و قابل اعتماد داشته باشند.
هر قدر شخصيت الگوهاي بزرگسال براي كودكان و نوجوانان، محبوب و دوست داشتني باشد، تأثير پذيري آنها افزايش مي‌يابد.
ـ اهميت گذاردن به نماز توسط الگوهاي رفتاري
اگر بزرگسالان براي ارزش‌ها و شعاير مذهبي، به خصوص نماز اهميت فوق العاده‌اي قايل شوند و در اين انديشه پايدار و ثابت قدم بمانند، كودكان و نوجوانان نسبت به نماز و اهميت آن احساس و نگرش خاصي پيدا مي‌كنند. وقتي كه كودكان از همان سنين اوليه حياتشان بارها و بارها مشاهده مي‌كنند كه پدر و مادر مهربان آنها در خانه، سفر، گردش، ميهماني و... در هر شرايط و موقعيتي به نداي اذان و نماز بيش از هر چيز ديگر اهميت مي‌دهند و بزرگ‌ترين رسالت خود را تحت هر شرايطي نماز خواندن و سخن گفتن با خدا مي‌دانند، بدون ترديد نگرش و طرز تلقي آنها نيز به نماز چنين خواهد بود.
ـ نقل يا نمايش قصه‌ها و خاطره‌هاي زيبا در ارتباط با اهميت و عظمت نماز
بدون شك بيان قصه‌هاي لطيف و خاطره‌هاي زيبا و فراموش نشدني درباره‌ي نماز و اهميت در زندگي و استفاده بهينه از هنر نمايش در به تصوير كشيدن نگرش و رفتار پيشوايان، رهبران و الگوهاي محبوب در ارتباط با نماز مي‌تواند تأثيرات بسيار مؤثر و پايداري در ايجاد باز خوردهاي نوين نسبت به ارزش و جايگاه نماز در بين همه مردم به خصوص نوجوانان و تلطيف احساسات مذهبي آنها داشته باشد.
در مورد مسايل مذهبي و به ويژه نماز بديهي است بيان ضمني حكايات و روايات بسيار زيبا و فراموش نشدني، توسط آن دسته از افرادي كه به نظر كودكان و نوجوانان از شخصيت محبوب، مطلوب و نافذي برخوردارند، به خصوص اولياء، مربيان و دبيران مي‌توانند تأثير فوق العاده زيادي داشته باشند.
ـ توأم كردن نماز با تجارب متنوع و خوش آيند براي كودكان و نوجوانان
بايد سعي كنيم كه مسأله توجه به كودك به ارزش و اهميت نماز و بالطبع يادسپاري آن را با موقعيت‌هاي خوشايند و دوست داشتني توأم نماييم. در اين شرايط باز آفريني آموخته‌ها راحت‌تر و لذت بخش‌تر خواهد شد. به عنوان مثال اقامه نماز همراه با اعضاي خانواده، اقامه نماز با ميهمانان و همراه با بچه‌ها و بزرگسالان و... مي‌تواند براي كودكان و نوجوانان بسيار خوشايند و دوست داشتني باشد.
در خانواده و مدرسه بايد بهترين شرايط عاطفي و رواني و نهايت خرشرويي اولياء و مربيان به هنگام نماز فراهم باشد، تا جايي كه كودكان در انتظار وقت نماز باشند. با رعايت اين شرايط كودكان و نوجوانان با نماز خو گرفته و شيفته آن خواهند شد.
ـ افزايش تجارب موفقيت‌آميز كودكان در خواندن نماز
كودكان بيش از همه نياز به تشويق و تأييد دارند. وقتي كه كودكي روي زمين دراز مي‌كشد و صورتش را به سجاده و مهر مي‌مالد، به جاي آن كه پاي او را گرفته، حالتش را به صورت سجده بزرگسالان درآوريم، بهتر است همان رفتار كودكانه‌اش را تشويق كنيم. تشويق باعث مي‌شود كه اين رفتار مطلوب بارها و بارها تكرار شود و به موازات رشد ذهني و حركتي كودك زمينه يادگيري (سجده كردن) هم فراهم مي‌گردد. اگر كودك جمله‌اي و يا حتي كلمه‌اي از نماز را به زبان آورد بايد او را جداً مورد تشويق قرار داد. هنگامي كه كودك كلمه «الله اكبر» و يا «لا اله الا الله» را به زبان جاري مي‌كند، مستحق تشويق و پاداش پدر و مادر است.
ـ توجه به توانمندي‌هاي كودكان و نوجوانان در اقامه نماز
در يادگيري نماز شايسته است توانمندي‌هاي كودك را مد نظر قرار داد، نه ناتواناييها و ضعف‌هاي او را. لازم است همواره در ارتباط با يادگيري نماز توسط كودكان، بخصوص در مورد آنهايي كه به سن تكليف نرسيده‌اند، آنچه كه خوب مي‌دانند مورد توجه باشد و نه ضعف‌ها و ناتواناييها. تأكيد ما بر نكات مثبت رفتار كودكان سبب مي‌شود كه اعتماد به نفس آنها قوي‌تر شده با احساس خود ارزشمندي، انگيزه‌ي قوي و توجه بيشتر موضوعات و مطالب مورد نظر را بهتر بياموزند و با آمادگي و جرأت موفق به انجام آنها شوند.
اگر در مورد نماز خواندن بر كودكان سخت بگيريم و در ارتباط با نماز آنها را مورد تشويق و تأييد قرار ندهيم، بتدريج در وجودشان احساس ناخوشايندي نسبت به نماز پيدا مي‌شود و نه تنها در يادگيري بلكه در آداب و ترتيب نماز نيز دچار مشكل مي‌شوند. در اين صورت آنها نماز را يك تكليف سخت پنداشته زمينه سستي و يا گريز از نماز در آنها به و جود مي‌آيد.
ما بايد سعي كنيم با تشويق و ترغيب قدرت تحمل كودكان و نوجوانان را افزايش دهيم و از تحقير شخصيت آنها خودداري نماييم. هرگز نبايد نماز خواندن كودكان ديگر را به رخ فرزندمان بكشيم و احساس حسادت، حقارت، خود كم بيني و گريز از نماز را در او ايجاد كنيم، بلكه صرفاً با تشويق و تأييد رفتار و تأكيد بر نقاط مثبت و توانايي‌ها و محشور نبودن او با افرادي كه از ملاقات با آنها خرسند است، رفتارهاي مطلوب و به ويژه نماز خواندن را در وي تقويت كنيم.
ـ سادگي، زيبايي و گيرايي مساجد و نمازخانه‌ها
در يك جامعه اسلامي، مي‌بايست كودكان و نوجوانان از نگرشي مثبت و خوشايند نسبت به اماكن مقدس همچون مساجد و نمازخانه‌ها برخوردار باشند. «مسجد» و نمازخانه بايد احساسات و خاطره‌هاي زيبا و به يادماندني را براي كودكان و نوجوانان تداعي كند. ما بايد تدابيري اتخاذ كنيم كه كودكان «مسجد» را محلي آرامش بخش، زيبا و دوست داشتني بدانند. هنگامي كه مكان مقدسي چون مسجد و نمازخانه حواس مختلف كودكان و نوجوانان را به نيكوترين وجه متأثر نمايد. يقيناً همه وجودشان مملو از احساسات زيبا نسبت به مسجد خواهد شد.
منبع: مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم
این مطلب را به اشتراک بگذارید :
