■ تاثیر نماز بر سلامت روحی و روانی انسان
چکیده
نماز ارتباط صمیمانه ای است میان انسان و خدا، بطوریکه وقوف خاشعانه و خاضعانه ی انسان در نماز، در برابر خداود متعال به او نیرویی معنوی می بخشد که حس صفای روحی و آرامش قلبی، امنیت روانی و سلامت روانی را در او پدید می آورد. امروزه اعتقاد بر این است که با پیشرفت علم و فن آوری آمار بیماریهای روانی بالا رفته است و بیش از پیش شاهد مشکلات و معضلاتی هستیم که بر جسم و روح انسانها تاثیر گذاشته است اگرچه هیچ فردی در مقابل مشکلات روانی مصونیت ندارد و این خطر ممکن است هر فردی را تهدید کند ولی باید این واقعیت را پذیرفت که چنانچه افراد ظرفیت روانی و ایمان قلبی خود را بالا برده و خود را مقاوم سازند می توانند شیوه های حل مساله و رویارویی با مشکلات را فراگرفته و کمک بزرگی در جهت پیشگیری از مبتلا شدن به بیماری روانی داشته باشند. همچنین این مقاله بر ااس ترکیبی از روش تحقیق توصیفی از نوع زمینه یابی و روش تاریخی انجام شد و در تحلیلا از منابعی همچون قرآن کریم و منابع اسلامی و کتب روانشناسی و روان درمانی اتخاذ و اقتباس شده؛ همچنین تلاش شده است با نگاهی تحلیلی به موضوع پرداخته شود و در انتها بتوان براساس یافته ها و پیشنهادات برای توسعه ی نماز و بهداشت فردی - اجتماعی گام هایی برداشت. حاصل سخن اینکه یکی از فرائضی که می تواند بیشترین نقش را در مقابله با ناهنجاری های روحی و روانی داشته باشد نماز است که جهت قرب به خدا اقامه می شود. و می توان گفت که مهم ترین تاثیری که نماز دارد کاهش فشار روانی و تامین امنیت جسمی و روانی انسان هاست.
کلمات کلیدی
نماز, بهداشت, امنیت روحی و روانی
________________________________________
مقدمه
يکي از پديده هاي مهم و حياتي زندگي انسان ها مسئله عـبادت وسـلامتي روحـي وجسمي است . عبادت ونيايش به عنوان مهم ترين مسئله ، مـهم ترين هدف ،مهم ترين موضوع در تاريخ بشر وجود داشته و در زمان معاصر هم اگر اهم نباشد يکي از مهم تـرين مـسائل اسـت بنابراين شايسته است که ما دين وعبادت را آن طوري که است بشناسيم اثـراتش را مـنافع اش را و آنچه را که روي بهداشت فردي ⎺اجتماعي انسان اثر مي گذارد دقيقا بررسي کنيم . به جرأت مي تـوان گـفت بـخش عمده اي از بيماري هاي رواني و مشکلات اخلاقي به طور کلي انجام آنچه پسـت شـمرده مـي شود روح وروان را آلوده مي کند. همه و همه ناشي از غفلت از ياد خدا و پرداختن به مسايل بـي اهـميت و جـزيي زندگي دنيوي است . بي جهت نيست که در دين اسلام ، انسان وظيفه دارد از صبح گاه تا شـام گـاهان از ذکر نعمات خدا غافل نباشد و در مرحله بالاتر اسلام ، انسان را موظف کرده است کـه در هـمه احـوال از ياد خدا ي خويش غفلت نکند. تأثير نماز درکاهش اضطراب و افسردگي بيماران رواني و ايجاد سلامت روانـي ،شـبيه تأثير روان درماني برخي از روان پزشکان براي درمان اضطراب و افسردگي بيماران رواني است ( خـانباني،١٣٨٣ ،ص ١٤). تـا جـايي که محققان علوم اجتماعي امروزه بي توجهي به عبادت را نوعي بحران هويت ديني وآسيب هـاي روانـي ⎺جسماني در بين نسل جوان جامعه بيان کرده اند. در امر تعليم و تربيت و بـخصوص در آمـوزش دوره ي عـمومي ، شناخت عوامل بازدارنده ، محدوديت هاو نارساييها در ارتباط با نماز وبهداشت ، به منزله ي اولين گام در جـهت رفـع مـشکلات تربيتي-اجتماعي به حساب مي آيند . آموزش هنجار ها وارزش ها به عـنوان هـسته مرکزي فعاليت هاي آموزش وپرورش از عواملي چون معلم ، چگونگي ارتباط با دانش آموزان و هنجار هاي جـامعه مـتأثر است . و در اين راستا آموزش وپرورش با آسيب هايي رو به رو است . از اين رو، بررسي و مطالعه موانع گـسترش اجـراي فرايض ديني در ارتباط با بهداشت در مدارس در زمـينه هـا وابـعاد مختلف تؤام با ديدگاهها و نگرش مسئولان و مـعلمان و دانـش آموزان بررسي واصلاح شيوه ي فعلي آموزش ديني وبحث بهداشت فردي - اجتماعي دانش آمـوزان ضـروري به نظر مي رسد .
طـرح مـسئله وپيشينه ي تـحقيق
اصـولا مـذاهب الهي به علت ويژگي هاي بـسياري کـه دارند جامعه اسلامي را دربرابر بيماري هاي رنج آور روحي و رواني حفظ مي کـنند .چـند ويژگي مهم مذاهب الهي عبارتنداز: ١- مـذاهب الهي پاسخگوي همه ي نـيازها مـادي و معنوي و جسمي و رواني انسان هـستند.٢-بـه انسان در طول زندگي آرامش و اطمينان واميد ونشاط و قدرت مي بخشند.٣-انسان را از رکورد و جـمود و انـحطاط فکري بازداشته و در رشد و تکاملي ياري و مـدد مـي رسـاند.٤-به انسان ثـبات و شـخصيت و ثبات قدم و تعادل در فـکر وعـواطف و رفتار و درنتيجه سلامت روحي و رواني مي بخشد و بدين لحاظ فرد مومن و جامعه ي ايماني را از بـسياري مـشکلات عاطفي و رواني مثل افسردگي و خود کـشي و اضـطراب و دوگانگي شـخصيت واخـتلالات شـخصيتي همچون پرخاشگري وبي کـفايتي وبزهکاري و به طور کلي بيماري هاي نوروتيک (nortic)و سايکوتيکها (saikotik) غير عضوي مصون و حفظ خواهد نمود( مـختاري. عـباس ١٣٨٥،ص ١٢).
ازحضرت علي عليه السلام نقل آمـده اسـت کـه مـي فـرمايند:"شمارا به خـدا دربـاره ي نماز سفارش مي کنم که آن بهترين کارها و پايه و ستون دين شماست " (نهج البلاغه ،خطبه ٤٥).امام صادق عـليه السـلام نـيزدرسخني مي فرمايند :"کسي که نمازش را سبک بـشمارد از شـفاعت مـا مـحروم خـواهد مـاند (مجلسي ،بحارالانوار، ج ٢، ص ٤٥). نماز و نيايش ارتباط صميمانه اي است ميان انسان و خدا آفرينده و آفريدگار نماز تسلابخش و آرامش گر دلهاي مضطرب خسته و به ستوه آمده و ميوه ي صفاي باطن و روشني روان اسـت .
امروزه بسياري از متفکران و روانکاوان به نقش مثبت و سازنده نيايش و مذهب ، در پيشبرد وضع اجتماعي و فردي اعتراف دارند و بر اين باورند که نماز و نيايش و مراسم مذهبي آرام بخش روح و روان انسان ها و پايان بخش اضطراب و دلگـيري هـا است .جواناني که با فلسفه اصلي نماز و نيايش آشنا باشند و رابطه راستين خود را با خداوند درک کنند و حقوق افراد جامعه را رعايت نمايند ، بنا به منطق قرآن که : «إن الصلاة تنهي عـن الفـحشاء و المنکر»( سوره عنکبوت ،آيه ٤٥) امکان ندارد راه خطا پيش گيرند و تعدي و تجاوز نمايند. بطوريکه امروزه بسياري از روان شناسان دريافته اند که نماز؛ اضطراب ، افسردگي، نگراني و ترس را کـه زمـينه ساز بسياري از بيماري هاست را بـر طـرف مي کند ( افروز،١٣٨٥ ،ص ١٦). انسانهاي نمازگزار بر افکار و انديشه هاي خود حاکمند نه محکوم آنها. آنان در اثربندگي خدا چنان ولايت و سلطه اي بر نفس خويش دارند کـه اجـازه نمي دهندوسوسه اي بر قـلب آنـها ظهور کند. آنان با نمازهاي عارفانه و عشق ورزيدن به نماز نفس را کنترل و روح را درجهت رضاي خدا قرار مي دهند.
براي برقراري امر مهم و حياتي «امنيت روحي و رواني»، در بين انسان ها، قبل از هـر چـيز بايد به شناخت عوامل ايجادکننده آن پرداخت و در ميان عوامل موجود«امنيت روحي و رواني»، امر «نماز» بنابه دلايل متعدد، برترين عامل مي باشد و لذا تبين اين موضوع براي انسان ها و تشويق به آن ، امري بسيار لازم و ضـروري اسـت (خياطي ،١٣٧٦،ص ٢١٨).
امـروزه اگر پرداختن به مسأله مهم امنيت رواني ، همچون نيازهاي زيستي دربسياري ازکشورهاي جهان چندان مورد توجه صـاجب نظران نباشد اين امر درجامعه اسلامي ما از جايگاه بس ويژه اي برخوردار است (افـروز ،غـلامعلي،١٣٦٩،ص ٤٣).
هـمچنين مطالعاتي که تاکنون انجام گرفته نيز نشان داده است که نماز نقش بسيار موثري در ارتقاء سلامت روان دارد . نتايج بـرخي از اين تـحقيقات درادامه مي آيد.
طهماسبي پورو کمانگيري (کمانگيري،١٣٧٥،ص ٢٣) ضمن تحقيقي که در زمينه بررسي ارتباط نگرش مـذهبي بـا مـيزان اضطراب افسردگي و سلامت روان گروهي ازبيماران سه بيمارستان تهران بعمل آوردند،به اين نتيجه رسيدند که نـگرش مذهبي با دومقوله اضطراب و افسردگي همبستگي منفي و با سلامت روان همبستگي مثبت دارد. بيرشک و هـمکاران (بيرشک ،١٣٨٠،ص ٢٥) به بررسي رابـطه تـنيدگي ،افسردگي و اضطراب ازيک سو و مذهب از سوي ديگر پرداختند .نتايج نشان داد که بين مذهبي بودن و اضطراب رابطه منفي وجود دارد.پژوهش جمالي(جمالي ، ١٣٨١،ص ٥٦) با موضوع بررسي رابطه بين نگرش مذهبي،احساس معنا بـخش بودن زندگي سلامت روان در دانشجويان ،نشان دادکه بين نگرش مذهبي و سلامت روان همبستگي مثبتي وجود دارد.
نتيجه پژوهشهايي که در مورد اثر نماز بر سازگاري ارتقاي سلامت رواني کاهش علائم بيماري و کاهش ناراحتي و آشفتگي مـي بـاشد و از وجود يک رابطه مثبت بين نماز و سلامت رواني حمايت مي کند . ميرسيد(١٣٧٥) در يافته هايش نشان داد : آسيب شناسي انديشه هاي بيمار در ذهن جوانان مي تواند بسياري از موانع توسعه دين مداري را رفع نـمايد. سـروش (١٣٨٠) مهمترين متغيرهايي که روي هويت مذهبي تاثيردارند را، ميزان مذهبي بودن والدين و دوستان ، ميزان دنياگرايي و جنسيت وميزان رضايتمندي سياسي، ميزان جهاني شدن و وضعيت تاهل دانست . نيکخواه (١٣٨٠) در تحقيقش دينداري را شامل ٤ بعد اعتقادي، تـجربي، پيامـدي و مناسکي تعريف کرده اند.در اين بررسي نقش آژانسهاي جامعه پذيري (خانواده ، مدرسه ، وسايل ارتباط جمعي) بر دينداري جوانان را مورد بررسي داد و همچنين عوامل ديگري نظير عملکرد روحانيت ، عام گرايي و پايگاه اجتماعي در رابـطه بـا دينـداري را تاثير گذار دانست . پويا (١٣٨٠) نقش رسـانه هـا وبـازيگران و هنرمندان را در گسترش دين در جامعه ومدارس به دليل محبوبيتشان بسيار اثرگذار بيان نمود. صادقي رشاد (١٣٨١) در يافته هايش نشان داد :سياسي کردن دين به جاي ديني کـردن سـياست ،خـطر بزرگي است که ممکن است دين ودين داري را در آينده متزلزل کـند وي افـراط وتفريط در دين پژوهي و مطالعه ي ابزار نگارانه به دين را از ديگر آفت هاي دين پژوهي برشمرد . باقري خوزاني(١٣٨٢) جهاني شدن وبحران هويت را از چالش هـاي مـهم مـذهبي جامعه ي ايران دانست . خدري(١٣٨٣) و علي زاده يزدي (١٣٨٣) براي تقويت دين در بين جوانان را اسـتفاده از انديشه هاي قرآني وسنت دانست همچنين وي بي توجهي مسئولان به عدالت اجتماعي وعدم صداقتشان در باورهاي مذهبي وعدم بـرگزاري نـماز جـماعت طبق سليقه ي جوانان و عدم درک نماز وآثار مثبتش از سوي آنها و رواج دروغگويي و عـوام فـريبي واهانت به حقوق ديگران در سايه ي دين و رواج بيکاري و فقر را از مسائل مهم موانع گسترش دين در جامعه ومدارس بيان کـرد. احـمدي کـشتلي(١٣٨٤) در تحقيقش نقش فرهنگ حجاب را در تقويت ديني اثرگذار دانست . لزومي (١٣٨٦) عدم آشنايي روحـانيون بـه اطـلاعات روز جامعه ورواج تجمل گرايي و تضاد رفتار با گفتار را از عوامل آسيب زاي ديني جوانان برشمرد. بشيري (١٣٨٧) عـلل روان شـناختي گـريز از دين را چنين مطرح نمود:١ - ضعف معرفتي ٢- عدم ارضاي نيازها ٣- احساس محدوديت نسبت به گـزاره هـاي ديني ٤- عدم دسترسي به الگوهاي مناسب حال با توجه به موارد فوق تـحقيق حـاضر بـه بررسي تاثير نماز بر بهداشت وسلامتي روحي ورواني انسان مي پردازد.
روش تحقيق
روش تحقيق در پژوهـش حـاضرترکيبي ازروش تحقيق " توصيفي از نوع زمينه يابي و تاريخي- تحليل محتوا" مي باشد و روش گردآوري اطـلاعات در تـحقيق روش کـتابخانه اي بوده وابزار گردآوري داده ها شامل : پرسشنامه شامل ١٤ سوال بسته - اسناد ⎺کتاب -عکس - سايت هـاي مـعتبر⎺مجموعه احاديث وآيات قرآني وتحقيقات کارشناسان مي باشد ودر تجزيه و تحليل وداتدجه زيهه ا وبتعحدليازل فـقيراش ر مـبيرداگريريندو. اجـساتمعخه راج ي اتطحلاقيعاق ت ماازدببيارناک ن مهعاايرف اطولاعلعوام ياجوماسعاييت وتهجار،بدياده کاهابه به تعلدحااظ ٥ک٧فنفير مويدبا بشرنردسي
فـرضيات تـحقيق
١- بـين نماز و تامين امنيت فردي و اجتماعي انسان ارتباط موثري وجود دارد.
٢- بين نماز و کـاهش اضـطراب در انسان ارتباط موثري وجود دارد.
٣- بين نماز و ابعاد مختلف شخصيت انسان ارتباط موثري وجود دارد.
٤- بين نماز وابـعاد گـوناگون بهداشت روان ارتباط موثري وجود دارد.
٥-از نظر کارشناسان آموزش وپرورش آسيب شناسي نماز و بـهداشت در مـدارس ازعوامل مهم توسعه ي نماز و بهداشت در مدارس مـي بـاشند.
يافـته هاي تحقيق
تأثير نماز در امنيت فردي و اجـتماعي انـسان
بدون ترديد يکي از مهم ترين مؤلفه هاي اجتماعي که وجودآن در هر جامعه اي ،از ضـروريات مـحسوب مي شود وبدون آن زندگي سـعادتمند بـراي آحاد مـردم ،امـکان پذير نـيست ،امنيت است .امري که در واقع مـنشاء و زير بـناي تمامي امور بوده و با عدم آن ،هيچ گونه فعاليت فردي و اجتماعي چه در عـرصه فـرهنگي و چه درعرصه هاي ديگر نظير صـنعت اقتصاد، هنر، سياست و . . . انـجام نـمي گيرد.
در اهميت و ارزش اين مقوله اجتماعي هـمين بـس که در آيات متعددي از قرآن کريم ، بدان تذکر داده شده و در برخي آيات نيز،قبل از پرداختن به امـور ديگـر،اين موضوع مورد توجه قـرار گـرفته اسـت .درآيه اي از قرآن کريم کـه مـشتمل بر دعاي پيامبر
بـزرگ الهـي ،حضرت ابراهيم (ع ) درباره سرزمين و اهل مکه است ، مي خوانيم :
« و به يادآور هنگامي که ابراهيم (ع )عـرض کـرد :پروردگارا ! اين سرزمين را شهر امني قرار ده و اهـل آن را ⎺آن هـا که ايمـان بـه خـدا و روز بازپسين آورده ادند ⎺از ثمرات {گـوناگون }آرزوي فرما . . . »(سوره بقره ،آيه ١٢٦)
همان طور که مي بينيم در اين دعاي شريف که از زبان يکي از اولياء پروردگار نـقل شـده ، ابراهيم نخست تقاضاي «امنيت » و سپس درخـواست «مـواهب اقـتصادي» مـي کـنند.و اين خود اشاره اي اسـت بـه اين حقيقت که تا امنيت در شهر يا کشوري حکم فرما نباشد فراهم کردن يک اقتصاد ، ممکن نيست .( تـفسير المـيزان ،جـلد سوم ،ص ٤٥)
اما بايد دانست که توجه بـه مـقوله امـنيت در فـرهنگ و روايات مـتعددي کـه از جانب معصومان (ع ) صادر شده نيز به اين امر جايگاه ويژه اي دارد.
ايجاد امنيت روحي و رواني و برقراري نظم و آرامش درتمام حوزه هاي زندگي ازجمله اهداف اولي و اساسي احکام ، دستورات و قوانين اسلامي اسـت .
تاثير نماز در امنيت فردي
نگاهي به آمارهاي ارائه شده از سوي مراکز روان درماني و تعمقي هر چند کوتاه در احوال اطرافيان ،اين نکته را به اثبات مي رساند که انسان قرن بيست و يکم در جهت تأمين امـنيت فـردي خويش که مهم ترين نمود آن را بايد درآسايش روحي و رواني افراد مشاهده کرد ،مؤفقيت چنداني حاصل نکرده است .
هم از اين روست که اين موجود سرگشته درميان اقيانوس عظيم امکانات و وسايل مادي و صـنعتي ،خـود را بي پناه مي بنيد و هنوز پاي در دهه پنجم عمر خويش ننهاده به پوچي مي رسد و کارش به خودکشي منجر مي شود. اما با اين هـمه بـايد دانست که اين احساس بي پنـاهي و آن اضـطراب هاي روحي و رواني، نه چنان است که همه انسان ها را دربرگيرد، بلکه در ميان جمعيت چند ميلياردي اين قرن ،گروه اندک و معدودي هستند که به رغـم وفـور عوامل اضطراب زا، از آرامش روحـي و روانـي زايدالوصفي برخوردارند و درساحل امن و آسايش به سر مي برند. آنان کساني نيستند جز نمازگزاران حقيقي که در پرتو نور نماز، چنان خودرا تابنده کرده و روح تلاطم را سکون و آرامش رسانده اند ،چرا کـه آواي مـلکوتي قرآن کريم را به گوش جان نپوشيده اند که « الا بذکر الله تطمئن القلوب ».( سوره رعد،آيه ٢٨)
آنان به حقيقت دريافته اند که بازرترين و روشن ترين مصداق ذکر خدا همان نماز است ،چنان کـه خـداوند عزيز فـرموده است
:« أقم الصلوه لذکري».( سوره طه ،آيه ١٤)
بدين ترتيب اين بندگان راستين پروردگار ،در پرتو نماز و راز و نياز با خالق خـويش ، از هر گونه نگراني رميده و هرگز خود را تنها ، نمي دانند ؛چرا کـه هـر صـبح و شام نماز به آنان يادآوري مي کند که بالاترين قدرت ها ، ناظر احوال ايشان است و پشتيبان آنها در طـي طـريق زندگي .
اينان همچنين هرگز به بيماري هاي روحي نظير حساس پوچي دچار نـخواهند شـد ؛ زيرا در پرتـو نماز دريافته اند که حيات را ، هدفي والاست که همانا وصول به قرب پروردگار است و هـيچ گاه در پيچ و خم هاي زندگي مادي احساس پوچي نمي کنند و بدين ترتيب امنيت فـردي خود را در بالاترين درجه تـأمين کـرده اند . روحشان آرام است ،اگر چه جسمشان را مصايب گوناگون مي خراشد و فرسوده مي سازد و يقيناً ملاک و معيار امنيت فردي همانا احساس آرامش روحي و برخورداري از آسايش رواني است .( تفسير الميزان ،ج ١) تاثير نماز در امـنيت اجتماعي بدون شک امنيت اجتماعي در تمامي جوامع بشري همواره از جانب کساني تهديد و مختل شده که شخصيت فردي آنان بنا به علل گوناگون مورد اهانت واقع شده و درنتيجه کرامت نفس خود را از دسـت داده انـد، چنين افرادي که شخصيت آنها لگدکوب شده و ديگر عزت و کرامتي براي خود قائل نيستند ،از دست زدن به انواع و اقسام بزه کاري ها و جرم وجنايت هاي اجتماعي،ابايي نداشته و احساس شرمساري نـمي کـنند و به هيمن دليل ،جامعه از شر آنها ايمن نخواهد بود.
اما نقطه مقابل ذلت نفس ، کرامت نفس و احساس عزت کردن است که آدمي را از هرگونه گناه فردي و اجتماعي مصون مي دارد.
بدون شک دراين راه ، يکـي از مـهم ترين عوامل وراه کارهاي قابل توجه که درعين حال هيچ گونه هزينه اي در برندارد ،امر مقدس و عظيم نماز است چرا که نماز در واقع حلقه اتصال انسان با وجودي عظيم الشأن و بـي نـهايت ، بـه نام خداست که يکي از مـهم تـرين اسـامي و صفات او کريم به معناي بزرگوار است ،به يقين ،انساني که با او بلند مرتبه شد،رنگ و بوي خدايي به خود مي گـيرد وکـريم مـي شود و عزيز مي شود؛چون چنين شد هـرگز نـفس کريم و عزيز خود را به گناه نمي آلايد و جامعه از جانب او در امن و آسايش قرار خواهد گرفت .( قرائتي،١٣٧٩،ص ٧٨) بررسي نقش نماز بر کـاهش اضـطراب
انـسان از دو ديدگاه جهان بيني الهي و مادي نگريسته مي شود.در جهان بـيني الهي،انسان بر اساس آيات قرآني«نفخت فيه من روحي و اني جاعلک في الارض خليفه »( سوره طه آيه ١٤)،داراي فطرتي خدايي وبـه عـبارتي نـيمه ملکوتي ا ست .
موجودي مستقل ،امانت دار خدا ،مسئول خويشتن ، مسلط به خـير و شـر که وجودش از سستي و ناتواني به قوت و کمال سير مي کند.
در جهان بيني مادي،در تفسير انسان و تـوجيه رفـتار او، بـه يک سري عوامل بيوشيميايي، ارثي و مسائل زيست شناختي بسنده مي شود.حال اين سـئوال مـطرح اسـت که آيا باورها و اعتقادات فرد ،در سلامت روحي ⎺رواني او مؤثر است ؟
تحقيقات نشان داده است که بـيشتر بـيماري هـاي رواني ناشي از ناراحتي هاي روحي و تلخ کامي هاي زندگي، در ميان افراد غيرمذهبي،بيشتر ديده مـي شـود.از طرفي شيوع اضطراب در ميان زنان بيشتز از مردان است . اضطراب عبارت است از تشويشي فـراگير،نـاخوشايند و مـبهم که اغلب با علائمي مانند سردرد،تعريق ،تپش قلب ، درد قفسه سينه ، ناراحتي مختصر مـعده و . . .هـمراه است .
به علاوه اضطراب ،بر تفکر،ادراک و يادگيري فرد اثر مي گذارد اضطراب طـبيعي ،پاسـخي مـفيد به واقعيتي تهديد کننده است .
در حالي که اضطراب مرضي به دليل شدت يا مدتش ،پاسخي نامتناسب بـه يک مـحرک فرضي،دکتر هاسيلوپ مي گويد مهمترين عامل خواب آرام بخش که من در طـول سـال هـاي متمادي با کسب تجربه در مسايل رواني به آن پي بردم .همين نماز است .( شيرودي ،مرتضي ،ص ٤٤) تأثير نـماز بـر شـخصيت تأثير نماز بر ثبات شخصيت
شخصيت درتعريف روان شناسي و روان پزشکي ،معرف مجموعه اي از صـفات ،رفـتار، افکار و تمايلات عاطفي و هيجاني هر فرد مي باشد که او را از ديگران متمايز مي کند.( سيف ،١٣٧٦،ص ١٦)
دانش امـروز ،عـوامل شکل دهنده شخصيت انسان را دردوگروه دروني وبيروني طبقه بندي مي نمايد .صـرف نـظر از عوامل دروني و جسمي تأثيرگذار بر روي شخصيت ( از جـمله مـسائل ژنـتيکي ، وضعيت فيزيکي و ظاهري بدن ،مسائل هورموني و شـيميايي و
. . . ) عـوامل بيروني (محيطي) نقش عمده اي را در شکل دادن به شخصيت انسان ايفا مي کنند.
اين عوامل بـيروني شـامل موارد زير است : الف - تأثير والدين و خانواده ب - عـوامل فـرهنگي-اجتماعي ج - تـجارب زنـدگي
بـا توجه به نقش اين عوامل بر روي شـکل گـيري شخصيت ،مي توان رسيدن به اثبات شخصيت و برخورداري از آرامش و پايداري شخصيتي را يکي از ايده آل تـرين ،خـواسته هاي بشري دانست ،چرا که وجـود ناهنجاري در هرکدام از عوامل شـکل دهـنده ي شخصيت ، مي تواند اثرات فـاجعه آمـيزي، به صورت اختلالات پيچيده و متعدد شخصيتي بار آورد.(جان بزرگي،١٣٨٣،ص ١٨)
با اين که موارد درمـاني مـتعددي در کتب روان پزشکي براي درمـان اين بـيماران گـفته مي شود(از جـمله اينـکه در دارو درماني گروهي از اين افراد کـه دچـار اختلال ريتم مغزي هستند،از داروهاي محرک دستگاه عصبي استفاده مي گردد) اما از ديدگاه مـا نـماز باز هم مي تواند ايفاگر بـسيار مـهمي در پيش گيري و درمـان اين اخـتلال عـميق شخصيت باشد.( ملک مـحمدي ، ص ٣) پذيرفتن مطلق و تسليم درمقابل يک دين و پيروي از يک مذهب ،وپيمودن يک راه که همانا صراط مستقيم اسـت ، ويژگـي مهم و برجسته نمازگزاران است .نمازگزار ضـمن تـکرار مـکرريک مـجموعه از الفـاظ واذکار واحد در طـي نـمازهاي روزانه خود،پيوسته يک عقيده واحد و يک خط مشي مشخص را در زندگي خود دنبال مي کند و بدين ترتيب گـويي يک شـخصيت ثـابت و يک روش و منش معين و يک ايدئولوژي هميشگي را براي خود انتخاب مـي نـمايد و در حـين تـکرار جـزء بـه جزء اصول اساسي ايدئولوژي خود در نمازکه همگي آن اصول در مضامين نماز متجلي است ؛ پيوسته به تثبت شخصيت واحد و ثابت خود مي پردازد.بدين ترتيب براي آن گروه که نماز را تکرار مـکررات مي دانند،شايد توجه به همين يک نکته کافي باشد که در وراي همين تکرار هميشگي ،موهبت بزرگ ثبات شخصيت و تعادل کامل وراني، نهفته است که مي توان آن را به نوعي سر مـنشأ تـمام مؤفقيت هاي بشري در عالم ماده و معنا دانست .
تأثير نماز در پيشگيري از خودکشي
«واستعينوا بالصبر و الصلوه وإنها لکبيرة الا علي الخشعين » (سوره بقره ،آيه ٤٥): از صبر ونماز ياري جوييد؛(وبا استقامت ومهار هوهاي درونـي وتـوجه به پروردگار ؛نيرو بگيريد) واين کار جز براي خاشعان ،گران است ،« واستعينوا بالصبر» يعني کمک بگيريد از صبر ونماز براي مبارزه وجهاد با هواي نـفس واصـلاح قلب وترک شهوتها وگناهان .
قـدمت خـودکشي به اندازه قدمت خود انسان است .در سراسر تاريخ مکتوب بشر به اقدام انسان براي از ميان بردن خود اشاره شده است که از آن جمله ميتوان بـه داسـتان خودکشي از اکس در ايلياد هومر اشـاره کـرد.
تقريباً هيچ جامعه اي را نمي توان يافت که اقدام به خودکشي در آن به وقوع نپيوندد.توجه کنيد که اقدام به خودکشي با خودکشي مؤفق تا حدودي متفاوت است ،به عنوان مثال ثـابت شـده است که خودکشي هاي جدي و مصمم که معمولاً از روش هاي جدي و خشونت آميز (مثل پرت کردن خود از ساختمان هاي مرتفع ، حلق آويز کردن ، بريدن رگ و . .) صورت مي گيرد، عمدتاً در مردها و در سين بالا و بـا مـؤفقيت به وقـوع مي پيوندد. (عزيزي رحمان ،ص ٧٦)
اما از جمله زمينه هاي اجتماعي مؤثر درخودکشي،انزواي اجتماعي (ناشي از پيري ،بازنشستگي ،تغيير مـنزل و گسستن پيوند از خانواده و . . . ) است ؛به عنوان مثال آسيب پذيرترين گروه ،مـردان پيري شـناخته شـده اند که بازنشستگي از کار ،تقليل روابط اجتماعي و کم شدن يا از دست دادن درآمد، در آنها باعث ايجاد احساس از دست دادن مـوقعيت در جـامعه و فقدان هدف در زندگي فردي شده است که ممکن است منجر به احساس بـي ارزشـي و افـسردگي گردد و در نهايت به خودکشي منجر شود.
در ميان بحران هاي شخصيي (سومين گروه )نيز فشارهاي روانـي ناشي از داغديدگي،فشار مالي و قانوني و وجود بيماري در خانواده حائز اهميت بيشتري شناخته شـده اند.
با مرور کـلي و گـذرايي که بر عوامل ايجاد خودکشي انجام داديم ،نقش نماز در تخفيف يا از بين بردن کامل هر يک از عوامل قابل بررسي است .درباره تأثير ايمان و نماز بر زمينه هاي رواني، مي توانيم به تأثير عـمده نماز در زدودن افسردگي و ايجاد اميد و انگيزه زندگي در افراد اشاره نمود و اين غير از عوامل دروني و ناقل هاي عصبي شيميايي ضد افسردگي است که توسط نماز فعال مي شود.( سيف ،١٣٨٥ ،ص ٤٥)
در زمينه هاي اجتماعي از جـمله انـزواي سالخوردگان نيز تأثير نماز نمود بارزي دارد.ديدگاه معنوي و آخرت گراي نمازگزار سبب مي شود که به دوران پيري خويش ،به عنوان فرصتي براي تجديد ميثاق با پروردگار خويش و توبه و رهايي از گناهان بـنگرد و درسـت به همين دليل است که پاي ثابت مسجدهاي ما را پيران و خردمندان تشکيل مي دهند.
تأثير نماز بر بهداشت روان
يکي از اهداف مهم در بهداشت روان پيشگيري از اختلالات رواني است .انسان معاصر درگير تنش ها و اسـترس هـاي فراوان است که در تکاپوي زندگي هر لحظه و هر روز با آن دست به گريبان است .او در پي پناهگاهي است که آرامش يابد ،از اضطراب و ترس دور شود و لحظه اي را با احساس امنيت و آرامش بگذارند چه بـايد بـکند،بـه کجا مي تواند پناه ببرد؟،آيا مـي تـواند پنـاهنده خويش باشد،حتي اگر جواب مثبت باشد به کدام بعد وجودي اش رو کند ؛ به بعد شهرت يا بعد فطرت خود؟
خداوند تبارک و تـعالي انـسان را آفـريد و از روح خود دراو دميد. لذا انسان شايسته تکليف گشت ؛ تکليف انـسان شـدن و رشد کردن .او چگونه رشد کند،آيا پرداختن به اصول مادي مي توان رشد کرد؟يا اجراي اصول اساسي فطرت او را به تعالي مـي رسـاند،اسـلام عزيز تکليف انسان را مشخص کرده است در سايه احکام الهي مـي توان به تطهير روح پرداخت ،از بيماري هاي رواني و ابتلاء به آنها دور شد و با جواب دادن به فطرت وجودي بـه آرامـش و آسـايش رسيد.( رفيع ،١٣٧٦ ،ص ٦٥) ابعاد اعتقادي مختلف نماز از نظر بهداشت رواني
١- ابعاد عـلمي
الف - نـقش نماز از نظر آزادسازي اندروفين ها از هيپوفير و تأثير آن در کاهش استرس ها ،دردها و افسردگي.
ب - تأثير نماز در درمان بـيماري هـايي مـانند ديسک ؛و يا تلقي آن به عنوان يک ورزش در پنج نوبت از شبانه روز.
ج - دقت در مقدمات نماز از قبيل پاکـيزه بـودن لبـاس ،مکان نمازگزار ،وضو،غسل و تيمم از نظر تمرين و رعايت مسائل بهداشتي در پنج نوبت از شبانه روز.
٢ -ابـعاد اعـتقادي
الف - بـررسي اجمالي کلمات و جملات و آيات اذان ،اقامه ،ذکرها و دعاها در هر رکعت و تمرين پيوستن به بي نهايت مـطلق بـراي تطهير روح انسان .
ب -رعايت ارکان ، واجبات ومستحبات نماز به مثابه پشتوانه عظيمي براي خـدا بـاوري و خـداترسي.
عوامل تأثيرگذار نماز،در سلامت رواني فرد
١- آرامش جسم وروان
«الا بذکر الله تطمئن القلوب »( سوره رعد،آيهـ ٢٨)آگـاه باشيد تنها با ياد خدا قلبها آرام مي گيرد.
تنها زماني انسان مي تواند ازگـرفتاريها ومـشکلات دنـيوي ومادي دوري جويد وکمي به خود و معبود خود بيانديشد وبه خود فرو رود، وذات خويش را ببايد، هنگام نـماز اسـت .انسان در خلال زندگي دنيوي لحظه به لحظه استرس ها و فشارهاي رواني گـوناگون را تـجربه مـي کند ودراثر همين استرس تنها قدرت روحي ورواني او کاسته وبيمار مي شود.
يکي از راههاي کـاهش اين فـشارهاي روانـي وروحي وتجديد روحيه ونيرو گرفتن جهت ادامه حيات ، ارتباط انسان يا منبع وسـرچشمه هـستي واستمداد قلبي از او در سايه نيايش ونماز است ، که پيوسته بر قدرت روحي ورواني خود بيفزايد وبر مـشکلات غـلبه کند وحتي با دعاکردن در نماز ،به هنگام قنوت وبازگو کردن رنج وانـدوه خـود از خدا مي خواهد که درحل مشکلات و بـرآوردن نـيازها بـه او کمک کند، همين بازگوکردن مشکلات اضطراب انـگيز درحـالت آرامش باعث آرامش روح و روان مي گردد و آرامش دروني و قلبي بزرگترين نعمتي است که انـسان مـي تواند از آن بهره مند شود.
٢- تـأثير نـماز بر خـودسازي
انـسان هـم سازنده عمل خودش وهم ساخته شـده عـمل خودش است .نماز انسان را مي سازد چرا که قرآن مي فرمايد :«يا ايهـا الذين آمـنو استعينوا بالصبر والصلوه » يعني از صبر ونـماز استمداد وکمک ونيرو بـگيريد. (سـوره بقره ،آيه ١٥٥)
همين که انسان جـهت انـجام نماز، آداب ظاهر آن را در نظر مي گيرد؛ آداب باطن وشرايط صحت وقبولي نيز در انسان ايجاد مـي گـردد. وقتي در احکام نماز بيان شـده کـه لبـاس ومکان نمازگزار غـصبي نـباشد يعني ابتدا حقوق مـردم رعـايت شود بعد به خدا مراجعه شود، هر يک از اين احکام وشرايط در انجام دادن نماز، خود عـاملي اسـت براي ساخته شدن انسانها که بـعد از انـجام شرايط ،بـا حـضور قـلب واطمينان بيشتر وبا تـوجه کامل به ذات احديت بگويد «اياک نعبد واياک نستعين » خدايا تنها تو را مي پرستم وتنها از تو ياري مـي جـويم وهمين ارتباط بنده با خدا وشـکستن ديوار غـفلت وتـوجه بـه خـداست که وقتي انـسان پنـچ نوبت درروز اين تمرين را انجام مي دهد خواه ناخواه در هر روز عمرش موثر واقع مي گردد.( تفسير فاتحه الکـتاب از امـام حـسن عسکري (عليه السلام ) ،ص ٤٥)
از نظر رواني نيز عـاملي اسـت کـه مـوجب مـي شـود در عمق دل انسان ،آرامش وطمانينه و وقار پديد آيد؛نماز ارتباط با خداست هر اندازه آدمي بيشتر به خدا متوجه باشد قلبش روشنتر وقدمش ثابت تر وآرامش آن بيشتر است وايمانش قـوي تر مي گردد.
٣-ايجاد وحدت وتفاهم
همه انسانها به يک طرف ايستادن ونماز خواندن دراسلام از نظر واقعيت عبادت ، درس وحدت واتحاد ويک سو بودن است که همه ما مسلمانان به يک نـقطه نـظر داريم نقطه اي که اولين عبادت درآن وضع شده است اولين مسجد، اولين معبد، که همه روبه آن ايستاده ايم وخدا را عبادت مي کنيم . به هر حال هنگام نماز همه بايد رو به يک جهت بـايستند اين نـوعي شکل دادن به عبادت است که روح عبادت آن خود درشکلهاي مختلف رکوع ؛سجود وتمام حالات ديگر نماينده يک خضوع وخشوع درحضور پروردگار است که بـا وحـدت همگاني چه درنوع حرکت بـدن چـه دريک سمت وسو،چه در ذکر کلمه ها به عربي همگي مظاهر وحدت در بين مسلمانان درتمام نقاط جهان است . ودر همين وحدت کلمه مساله صلح ودوستي وهـمزيستي مـسالمت آميز با همه افـراد شـايسته خدا مطرح مي شود اين است روح وحدت جهت در وحدت کلمه .
٤-نماز عامل بازدارنده درارتباط با گناه
خداوند در قرآن مي فرمايند:« اقم الصلواه إن الصلوه تنهي عن الفحشاء والمنکر ولذکر الله أکبر والله يعـلم مـا تصنعون » نماز را بپادار ،که نماز انسان را از زشتيها وگناه باز مي دارد ،وياد خدا بزرگتر است وخداوند مي داند شما چه کارهايي انجام مي دهيد.
(سوره عنکبوت ، آيه ٤٥)
از نظر تعليمات اسلامي ،هر گناه اثـري تـاريک کننده وکـدورت آور دردل آدمي باقي مي گذارد ودر نتيجه ميل ورغبت به کارهاي نيک وخير را مي کاهد ورغبت به گناهان ديگـر را افزايش مي دهد.(جوادي آملي، ١٣٧٣ ،ص ٤٦)
نماز نوعي عبادت وبندگي وياد خدا بـودن اسـت ،وجـدان مذهبي انسان را پرورش مي دهد ،ميل ورغبت به شر وفساد وگناه را مي کاهد،تيرگيها ي ناشي از گناهان که بـه روح وروان آدمـي تأثير مي گذارد ،را ضايع مي گرداند وميل به خير ونيکي را جايگزين آن مي سـازد.وبـه مـصداق آيه شريفه بالا ،اقامه نماز انسان را از فحشا ومنکر باز مي دارد.( ملک محمدي،مجيد، نکته پزشکي پيرامـون نماز، ص ٣) انساني که همواره به ياد خداست در تمامي کارها چه آشکار وچه پنهان خـدا را همواره ناظر وشاهد بـر کـارهايش مي داند از گناه حتي در خفا مي پرهيزد، وقتي که نماز مي گزاردگويي هاله اي در مقابل وسوسه هايي شيطاني براو مستولي مي شود وجدان او را بيدار مي کند،او را متکي به نفس مي کند، انـسان همين که متکي به خدا،خالق تمام مخلوقات باشد ايمان او افزايش مي يابد واين باعث اعتماد به نفس درانسان است که قطعا تقويت اعتماد به نفس باعث آرامش روح وروان درآدمي مي گردد. نـماز انـسان را عامل به نيکيها ؛متصف به صفات الهي وامر به معروف ونهي از منکر مي کند. قرآن کريم مي فرمايد:«والمومنون والمومنات بعضهم أولياءبعض يامرون بالمعروف وينهون عن المنکر ويقيمون الصلاة» مـردان وزنـان با ايمان ،ولي يکديگرند ؛امر به معروف ونهي از منکر مي کنند ونماز بر پا مي دارند.(سوره توبه ،آيه ٧٧) از نظر کارشناسان براي توسعه ي نماز و بهداشت فردي-اجتماعي در مدارس چه کارهايي بايد انـجام داد؟
جـدول شماره ١. تحليل داده ها به فراواني ودرصد
رديف شما با هر يک از عوامل زير براي توسعه ي نماز وبهداشت فردي-اجتماعي دانش آموزان در نظام تعليم وتربيت ما تا چه ميزاني موافقيد؟ خيلي زياد زياد کم خيلي کـم جـمع بـه فراواني ودرصد
1 اقامه نماز در مـدارس بـا بـرنامه ريزي جديد ونوين 41 38 18 3 100
2 گنجاندن بحث عبادت وبهداشت رواني-فردي در متون دورس علوم اجتماعي وتجربي 62 31 4 1 100
3 توجه به ارزش ها وهنجارهاي ديني-اجتماعي وبهداشتي در متون درسـي 59 34 5 2 100
4 بـکارگيري از وسـايل جديد براي شستشوي دستشويي بجاي روش سنتي حاکم بـر مـدارس 60 33 4 3 100
5 استخدام نيروهاي جوان ومرتب براي نظافت مدارس 47 44 8 1 100
6 آسيب شناسي بهداشت مدارس 41 39 15 5 100
7 آسيب شناسي پوشش وحجاب دانش آموزان براي تـوسعه هـويت هـاي مذهبي 53 31 11 5 100
8 آسيب شناسي اجراي فرايض ديني در مدارس در جهت توسعه نـماز در نظام تعليم وتربيت 61 33 4 2 100
9 بکارگيري از روش هاي نوين تدريس در زمينه ي بهداشت واهميت عبادت 55 38 5 2 100
10 بکار گيري از يافته هاي پژوهشي وتجربيات افـراد مـوفق در در زمـينه ي بهداشت فردي واهميت نماز 39 36 21 4 100
11 برگزاري همايش هايي در سطح دانش آموزي 40 35 18 7 100
12 بـيان وتـبيين اهميت نماز وبهداشت براي دانش آموزان 61 28 7 3 100
13 بکارگيري از آموزه هاي ديني در دروس مختلف پيرامون بهداشت ونماز 32 29 25 14 100
14 اجراي بـرنامه زنـگ نـماز وبهداشت در مدارس 54 31 11 4 100
نتيجه گيري
انسان فطرتا طالب آرامش خاطراست واگر کم وبـيش اضـطراب ونـگرانيهايي دارد بايد زير چتر آرامش بالاتري محو شود.بطورکلي حالت رواني انسان با آشکارکردن مشکلات درحـضور يک دوسـت صـميمي يا درمان گر رو به بهبود مي رود. حال تصور کنيم که همين انسان اگر مشکلات خـود را بـا خدا بازگو کند وپس از نماز به مناجات با پروردگار ودعا به درگاه او طلب ياري بـپردازد ؛ حـالت روانـي او تا چه اندازه بهبود پيدا مي کند. ملاحظه مي شود که همان نتيجه اي که در يک روان درمـاني مـوثر وموفق حاصل مي شود ؛از نماز نيز به دست مي آيد .
و بدين ترتيب انسان ،در پرتـو نـماز و راز و نـياز با خالق خويش ،از هرگونه نگراني رهيده و هرگز خود را بي پناه و بي کس نمي دانند ،چـرا کـه هر صبح و شام ،نماز به آنان يادآوري مي کند که بالاترين قدرت هـا،نـاظر احـوال ايشان است و پشتيبانشان درطي طريق زندگي، اينان همچنين هرگز به بيماري هاي روحي نظير احـساس پوچـي دچـار نخواهند شد ،زيرا در پرتو نماز دريافته اند که حيات آنان را هدفي والاست کـه هـمان وصول به قرب پروردگار مي باشد و چون چنين است هيچ گاه در پيچ و خم هاي زندگي مادي، احـساس پوچـي نمي کنند و بدين ترتيب امنيت فردي خود را در بالاترين درجه تأمين نموده انـد.روحـشان آرام است اگر چه جسمشان را بلايا ومصائب گـوناگون مـي خـراشد و فرسوده مي سازد ويقيناً ملاک ومعيار امـنيت روحـي، همانا احساس آرامش روحي و برخورداري ازآسايش رواني است ،که مهمترين عامل درکسب مـؤفقيت هـاي مادي ومعنوي مي باشد.
پيشـنهادات تـحقيق
١)آموزش مـربيان در رابـطه بـا نحوه برخورد با دانش آموزان و جـذب آنـها به نماز.
٢)برگزاري کلاس هاي آموزش خانواده با موضوع نماز وبهداشت
٣) گـنجاندن آثـار و اسرار نماز واهميت بهداشت در کتب درسـي.
٤) تاليف و معرفي کتب سـودمند کـه مورد علاقه جوانان نيز بـاشد.
٥) بـررسي و شناخت عوامل جاذبه و دافعه با موضوع نماز وبهداشت و به کارگيري آنها.
٦) برقراري ارتـباط صـميمي بين دو نهاد خانه و مدرسه و هـماهنگ نـمودن روشـ هاي تربيتي در اين دو کـانون
٧) گـوش دادن به سوالات دانش آمـوزان و پاسـخ به شبهات القا شده با حضور صاحب نظران در مدرسه يا تلويزيون .
٨) هماهنگ کردن گفتار و کـردار در خـانه و مدرسه توسط اوليا و مربيان .
منابع وماخذ
١. قـرآن کـريم
٢. نهج البـلاغه ،تـرجمه سـيدجعفرشهيدي،چاپ اول :سازمان انتشارات وآمـوزش انقلاب اسلامي،١٣٦٨،
٣. غزالي، حجت الاسلام محمد،( ١٤٠٥ق )اسرار الصلاه ، تحقيق : موسي محمد علي،عالم الکتب ، بـيروت
٤. مـهدي پور، علي اکبر،(١٣٧٣) اسرار نماز(ترجمه اسـرار الصـلواه ،شـهيد ثـاني) عـلي اکبر مهدي پور المـعجم المـفهرس لالفاظ القران الکريم ،محمد فواد عبد الباقي ،انتشارات اسماعيليان ،تهران
٥. افروز ،غلامعلي،( ١٣٨٤)روش هاي پرورش احساس مـذهبي نـماز،تـهران : انتشارات انجمن اوليا ومربيان ،
٦. افروز ،غلامعلي، (١٣٦٩ ) ضرورت ارزيابـي مـستمر از تـامين نـيازهاي اسـاسي وبـهداشت رواني دانش آموزان ، تهران :نشريه پيوند،
٧. طباطبائي الميزان ، محمد حسن ،في تفيسر القرآن ، ٢جلد،موسسه مطبوعاتي اسمايليان
٨. بيرشک ،بهروز؛بخشايي،نورمحمد؛ بيان زاده ،سيد اکبرو آذربايجاني،طيبه . بـررسي نقش مذهب در تجربه و تبه بندي استرس هاي زندگي؛افسردگي و اضطراب . چکيده مقالات اولين همايش بين المللي نقش دين در بهداشت روان ،١٣٨٠؛ سال پنجم شماره ١٩
٩. جان بزرگي،مسعود . بررسي اثر بخشي روان در مانگري با و بدون جـهت گـيري مذهبي اسلامي بر اضطراب و تنيدگي
. مجله روانشناسي، ١٣٧٧؛سال پنجم : شماره ١٧
١٠. جوادي آملي،عبد الله ،(١٣٧٣)،محمد تقي جعفري، نماز و نمازگزاران ، ستاد اقامه نماز
١١. جمالي ،فريبا، (١٣٨١)بررسي رابطه نگرش مذهبي ،احساس مـعنا بـخش بودن زندگي و سلامت روان در دانشجويان دانشگاههاي تهران . پايان نامه کارشناسي ارشد و روانشناسي عمومي . دانشگاه الزهراء
١٢. خانباني،مهدي،(١٣٨٣) بررسي رشد اجتکاعي وسلامت رواني دانش اموزان داراي پدر وفـاقد پدر شـهر اصفهان مجموعه مقالات
١٣. خياطي ،نـسرين ،( ١٣٧٦ )نـماز در سيماي خانواده ،تهران انتشارات سازمان مرکزي انجمن اولياء ومربيان
١٤. رفيع ،عبد الناصر،(١٣٧٦)خليل ،حق جو،امير قرباني،همايش نقش دين در بهداشت روان انتشارات دانشگاه علوم پزشکي ايران
١٥. سـادات ،تـقوي، سوده ،(١٣٨٦) برخي عوامل مـوثر بـر بهداشت روان ،طوبي،شماره ٢٤.
١٦. سيف ،سوسن ،(١٣٧٦)همايش نقش دين در بهداشت روان ،انتشارات دانشگاه علوم پزشکي ايران .
١٧. شيرودي،مرتضي،(١٣٨١)خلاصه مقالات همايش سلامت واسلام ،پايگاه حوزه ،شماره ١٣٣.
١٨. قرائتي ،محسن ،(١٣٧٤ )پرتوي از اسرار نماز،ستاد اقـامه نـماز،تهران .
این مطلب را به اشتراک بگذارید :
