مـقدمه

در سـال همت مضاعف و کار‌ مضاعف‌ بـاید‌ سـعی و تـلاش‌ خویش را در تقویت فرهنگ اسلامی‌ به‌ کار گیریم.یکی از نمودهای فرهنگ اسلامی نماز است.نماز عالی‌ترین راه ارتباط با معبود حقیقی و شناسنامه هـر مـسلمان‌ اسـت‌.

امام‌ رضا(علیه السلام)می‌فرماید:«نماز اقرار بـه ربـوبیت‌ حضرت حق‌ عز و جل و نفی شرک از وجود مقدس او و ایستادن‌ در پیشگاه آن جناب است و مسکنت،خضوع،اعتراف و طلب‌‌ آمرزش‌ نسبت‌ بـه گـناهان گـذشته و صورت بر خاک نهادن در هر روز برای‌ تعظیم‌ در برابر عظمت آن وجـود مبارک و این‌که عبد به یاد حق و جدای از تجاوز به حقوق‌ الهی‌ و خاضع‌ و خاکسار و راغب به رحمت واسعه و خـواهان زیـادش شـدن ایمان و وسعت رزق‌ و مداومت‌ بر‌ ذکر‌ خدا در شب و روز و نیز عبد سـید،مـولی، مدبر و خالقش را فراموش نکند تا‌ دچار‌ شر‌ و طغیان نگردد و نیز به وسیله نماز از معاصی حفظ شـود و از افـتادن در دریـای‌ فساد‌ مصون ماند(صدوق،1831،ج 2:94).

در این پژوهش سعی شده ابتدا به شناسایی‌ عـواملی‌ پرداخـته‌‌ شـود که در فرهنگ‌سازی نماز نقش دارند،سپس برای هرکدام‌ از این عوامل،راهکارهایی‌ ارائه‌ گردد.

ازایـن‌رو،مـقاله بـه دو بخش اصلی تقسیم می‌شود: الف)حوزه فردی،ب)حوزه‌ اجتماعی‌

الف‌)در حوزه فردی،عواملی را بررسی مـی‌کند کـه به خود شخص برمی‌گردد و شامل محدوده تکوینی‌ و محدوده‌ اختیاری‌ می‌باشد و در حیطه اختیاری نـیز یـک‌سری عـوامل درونی و برونی‌ در آن‌ نقش‌ دارند‌.

ب)حوزه اجتماعی نیز به نوبه خود به دو قسمت تـقسیم‌ مـی‌شود:1.عوامل اجتماعی که به‌طور‌ مستقیم‌ در‌ فرد تأثیر دارند و شامل خانواده،محیطهای آموزشی،رسـانه‌ها و...مـی‌باشد، 2.عـواملی که به‌طور‌ غیرمستقیم‌ در فرد تأثیر می‌گذارد و شامل‌ دولت،سازمان روحانیت و حوزه‌های علمیه و...می‌باشد.

طرح مسئله

نـماز(صـلوة)یکی‌ از‌ عبادات مخصوص است.اصلش دعاست‌ و وجه نام‌گذاری آن عبادت(صلوة)مانند نـامیدن‌ چـیزی‌ بـه اسم‌ محتوای آن است که آن‌ دربرگیرد‌(راغب‌ اصفهانی،7831، ج 2:614).

در آیات‌1و روایات‌2بسیاری‌ بر‌ این واجب تـأکید شـده اسـت.در فقه نیز بابی با عنوان(کتاب الصّلوهء‌)در‌ این‌باره گشوده شده است‌ کـه‌ تـمام‌ احکام مربوط‌ به‌ نماز‌ را به‌طور استدلالی یا غیر استدلالی‌‌ دربرمی‌گیرد‌.در یکی از کتب فقهی آمده است:

بـدان کـه نماز محبوب‌ترین اعمال‌ نزد‌ خداوند متعال و آخرین‌ وصیت انبیای الهی‌ است،نـماز سـتون دین‌ است‌ و هرگاه مورد قبول واقع شـود‌ بـقیه‌ اعـمال نیز قبول می‌شوند و اگر رد شود بقیه‌ اعـمال نـیز رد می‌شود...مثل‌ نماز‌،مثل نهر جاری است که‌ هر‌ کس‌ روزی پنج بار‌ خـود‌ را در آن شـستشو‌ می‌دهد‌ و در بدنش‌ آلودگی نمی‌ماند(طـباطبایی یـزدی،5831،ج 1:143).

باتوجه بـه اهـمیت ایـن مسئله و از‌ طرف‌ دیگر،در عصر کنونی‌ بـاوجود هـمه‌ وسایل‌ و امکانات پیشرفته‌ و ارتباطات‌ سریع‌ و روبه‌ پیشرفت؛به نیاز‌ معنوی و فطری انـسان تـوجه چندانی نشده است. بنابراین می‌طلبد نـماز را به‌عنوان ساده‌ترین و عمیق‌ترین راهـ‌ و زیـباترین‌ رابطه انسان با خداوند،بـیشتر گـسترش‌ داده‌ و در‌ تقویت‌‌ فرهنگ‌ آن بکوشیم.ازاین‌رو‌ لازم‌ است تمام عواملی که در این‌ فرهنگ‌سازی دخـیل هـستند،مورد بررسی قرار گیرد.

الف(حـوزه فـردی‌

تـقویت‌ فرهنگ‌ نماز در ایـن حـوزه به دو عامل‌ برمی‌گردد‌: 1.مـحدوده‌ تـکوینی‌ فرد‌،2.محدوده‌ اختیاری فرد

1.محدوده تکوینی

این قسمت از ظرفیت شخص تاحدی در اختیار او نبوده‌ و بـه ایـن برمی‌گردد که آیا نطفه او از حلال بـوده و یـا حرام؟با لقمه حـلال‌ تـغذیه شـده یا نه؟در چگونه خانواده‌ای رشـد کرده؟

--------------

(1).بقره54/ و 34،مریم55/ و 45،عنکبوت54/،توبه17/،مائده55/،نساء301/،هود411/ و...

(2).محمد بن حسن حرعاملی،وسایل الشیعه،قم تـحقیق‌ مـؤسسه‌ آل البیت لاحیاء التراث،چاپ سوم،ج 8 و 7 و 6 و 5 و 4 و مـیرزا حـسین نـوری طـبرسی،مـستدرک الوسایل و مستنبط المـسائل،قـم، تحقیق و نشر آل البیت لاحیاء التراث،چاپ اول،7041،ج 6 و 5 و 4 و 3.

و...برای تربیت نسل نمازگذار پسین‌،نسل‌ پیشین را باید تربیت‌ کـرد.تـربیت نـمازی هرکدام از زوجین در خانواده خود قبل از ازدواج،آموزش شـیوه‌ها و روشـ‌های مـناسب تـربیت دیـنی فـرزندان‌‌ می‌تواند‌ در راهبرد این امر موثر‌ باشد‌(سنگری،7731:541). اگرچه در این موارد هرکدام به تنهایی علت تامه برای فرهنگ‌سازی‌ نمی‌تواند باشد؛ولی بی‌تأثیر هم نیستند و گاهی اثر وضعی هر‌ یـک‌ باعث می‌شود سطح تقویت‌ پایین‌ آید.

راهکاری که در این زمینه ارائه می‌شود این است که خانواده‌ها در رعایت حلال و حرام برای انعقاد نطفه،تغذیه،رشد و تربیت‌ کودک بکوشند.همچنین مراعات آدابی در ایـن زمـینه‌ در‌ کتب‌ فقهی و اخلاقی ذکر شده است.

2.محدوده اختیاری

در این قسمت که در واقع بینش و عملکرد شخص را نشان‌ می‌دهد،به دو قسمت درونی و برونی قابل تقسیم است که هر‌ کدام‌ از این‌ دو مـورد شـامل عوامل بازدارنده و وادارنده هستند.

1-2.عوامل درونی

عوامل وادارنده درونی:شامل فطرت یا همان وجدان‌ پاک و بیدار می‌باشد.در بسیاری از سخنان پیشوایان دین و عارفان و حکیمان‌ بـه‌ ایـن‌ عبارت برمی‌خوریم که خداشناسی فـطری اسـت و انسان بالفطره خداشناس است.منظور از شناخت‌های فطری این‌ است که ‌‌هر‌ انسانی بدون نیاز به آموزش از آنها برخوردار است و میل‌ها و گرایش‌های فطری مقتضای‌ آفـرینش‌ هـر‌ فردی می‌باشد و همواره در طـول تـاریخ ثابت است....ازاین‌رو با خدا آشناست‌ و در ژرفای روح‌،مایه‌ای برای شناخت آگاهانه خدا وجود دارد (مصباح یزدی،8731:44).

میل به‌ عبادت و نیایش نیز از‌ این‌ حس خداپرستی ناشی‌ می‌شود.نماز هم به‌عنوان نـمودی از عـبادت پروردگار که در واقع‌ پاسخ به ندای فطرت است؛اما به بهترین و کامل‌ترین وجه ممکن‌ که او را به خضوع و خشوع‌ در مقابل باری‌تعالی وامی‌دارد.

از عوامل دیگر،می‌توان به ایمان اشاره کرد،هرچه ایـمان فـرد افزون‌تر شـود،سپاس او از خداوند بیشتر می‌شود و نماز نمونه‌ای‌ از سپاس‌گزاری بنده است.

قال الباقر‌(علیه‌ السلام):«الایمان ما استقرّ فـی القلب و افضی‌ به الی اللّه عزّوجل و صدّقه العمل بالطّاعه و التسلیم لامره». امام بـاقر(عـلیه السـلام)می‌فرماید:«ایمان چیزی است که در دل‌ جا کند و بنده‌ را‌ به سوی خدا بکشاند و طاعت و تسلیم به امر خـدا ‌ ‌هـم مصدق او باشد»(کلینی،5831،ج 4:97).

همچنین می‌توان به خویشتن‌داری و پرهیزگاری اشاره کرد. امام علی(عـلیه السـلام)در ایـن‌ زمینه‌ می‌فرماید:«فانّ تقوی اللّه‌ دواء قلوبکم و بصر عمی افئدکم وشفاء مرض اجسادکم...فاجعلوا طاعه اللّه شـعارادون دثارکم و دخیلا دون شعارکم»همانا تقوا داروی‌ بیماریهای دل‌ها،روشنایی قلب‌ها و درمان دردهای‌ بـدن‌هاست‌.... پس‌ اطاعت خدا را پوشـش جـان‌،نه‌ پوشش‌ ظاهری قرار دهید و با جان،نه با تن فرمانبردار باشید(نهج البلاغه،خطبه 891).

توجه،تفکر و تذکر در نعمت‌های خداوند یکی‌ دیگر‌ از‌ عواملی است که فرد را برمی‌انگیزد که شکرگزار‌ خالقش‌ بـاشد و نماز بهترین راه شکرگزاری است.بنابراین فطرت آگاه و بیدار، ایمان،پرهیزگاری،تفکر و یادآوری نعمت‌های خدا همگی سبب‌ واداشتن‌ فرد‌ به‌ سوی نماز می‌شود.البته عوامل دیگری نیز وجود دارند که‌ در زیر مـجموعه ایـن موارد قرار می‌گیرند.

عوامل بازدارنده درونی

از این عوامل به گناهان اشاره کرد.امام‌ خمینی‌ در‌ چهلمین حدیث آورده است:«نفس در بدو فطرت خالی از هر‌ نحو‌ کمال و جمال و نور و بهجت است،چنانچه خـالی از مـقابلات‌ آنها هم هست...؛ولی نور استعدادو لیاقت‌ برای‌ حصول‌ هر مقامی‌ در او به ودیعه گذاشته شده است.چون ارتکاب معاصی‌ می‌کند‌، به‌ واسطه آن کدورتی در دل حاصل می‌شود و هرچه معاصیی‌ بیشتر شود کـدورت و ظـلمت افزون‌ گردد‌ تا‌ آن‌که قلب یکسره‌ تاریک و ظلمانی شود و نور فطرت از میان برود(خمینی،8731: 272‌).گاهی‌ احساس بی‌فایده بودن نماز به علت گناهکار بودن، عاملی در جهت عدم اقامه‌ آن‌ اسـت‌(سـتاد اقـامه نماز،6831:25). بعد از گناه و آثاری کـه در فـرد مـی‌گذارد به‌ غفلت‌ به‌عنوان‌ کلیدی‌ترین نکته‌ای که سبب بازدارندگی فرد ار یاد خدا می‌شود توجه کرد‌.امام‌ علی‌(علیه السلام)در نکوهش غافلان مـی‌فرماید: «ایـها النـّاس غیر المغفول عنهم.و التارکون المأخوذ منهم مالی‌‌ اراکـم‌ عـن اللّه ذاهبین و الی غیره راغبین»ای بی‌خبرانی که آنی‌

مورد غفلت‌ نیستید‌ و ای‌ ترک-کنندگان فرامین الهی که از تمام‌ کارهایتان بازخواست مـی‌شود شـما را چـه شده که‌ از‌ خدای‌ خود رویگردان و به غیر او گرایش دارید؟(نهج البـلاغه،خطبه 571) غفلت از‌ حق‌ کدورت قلب را زیاد می‌کند و نفس و شیطان را بر انسان چیره می‌نماید(خمینی،7831:192).

تنبیل‌،تن‌پروری‌ و مسامحه‌انگاری از شـاخصه‌های دیـگری‌ هـستند که سبب بازدارندگی از نماز می‌شود.البته‌ ریشه‌ این‌ عوامل در یکی دو مـورد خـلاصه‌ نمی‌شود‌ و عوامل‌ متعددی در این‌ امر دخیل هستند و از‌ قبیل‌ کم‌اهمیتی،بی‌حوصلگی،عدم آگاهی‌ از معارف نماز و....

به ایـن تـرتیب در بـحث عوامل‌ درونی‌ خود شخصیت و نهاد فرد است‌ که‌ او را‌ به‌ سوق‌ می‌دهد،تـوجه و آگـاهی نـسبت به عوامل‌ وادارنده‌ و پرهیز از عوامل بازدارنده نکته‌ مهمی در برقراری ارتباط با نماز است‌؛امـا‌ شـناخت و عـلت‌یابی‌ به تنهایی کافی نیست‌؛بلکه به دنبال آن‌ عملکرد‌ شخص است‌ که به آگـاهی‌ او‌ جـامه عمل می‌پوشاند.پس در اینجا نیازمند یک ضمانت اجرایی برای به فعلیت‌ رساندن‌ دانسته‌ها دربـاره نـماز هـستیم و آن‌ ضامن‌ اجرایی‌ کسی غیراز خود‌ شخص‌ نیست که با توکل‌ بر‌ خداوند،عـزم و اراده خـود را در این راه به کار گیرد.

2-2.عوامل بیرونی

منظور‌ از‌ عوامل بیرونی،مواردی است که فـرد‌ بـا‌ اجـتماع‌ اطراف‌ خود‌ سروکار‌ داشته باشد،نیست،اگرچه‌ این عوامل نیز در بخش بعدی همین مقاله مـورد بـررسی قرار خواهد گرفت.بلکه‌ منظور‌ از‌ آن نگاه خود فرد از بیرون‌ به‌ مسئله‌ اقـامه‌ نـماز‌ اسـت.

عوامل وادارنده‌ بیرونی‌

1.توجه به ظاهر و کیفیت نماز.اگر شخص مشاهده کند که‌ شبانه پنـج نـوبت بـا شرایطی کاملا‌ پیش‌بینی‌ شده‌ با مقدماتی نافذ و رو به جهتی خاص‌،عملی‌ بـا‌ الفـاضی‌ مخصوص‌،با‌ دقت در معانی‌ آن الفاظ،انجام می‌دهد بعید نیست که به فکر فرو نرود و اندیشه‌ نـکند و اگـر جهت‌گیری سویی نداشته باشد،این امر عاملی جهت‌ خودباوری او‌ در اقامه نماز مـی‌باشد.

2.تـوجه و دقت به آنچه که درباره نماز وارد شـده اسـت.آیـات‌ و روایات موجود و مقدمات آن تا خود اقامه نـماز و تـعقیبات و نافله‌های آن و به دنبالش آثار نماز‌،فلسفه‌ و اسرار آن و انواع نماز و...مطالعه،تفکر و تأمل شـخص را در ایـن زمینه می‌طلبد.

3.نگاه شخص بـه زنـدگی نمازگزاران واقـعی قـبل از هـمنشینی‌ با آنها.مطالعه درباره زندگی اولیـاء خـدا‌ و دقت‌ و توجه آنها به نماز می‌تواند برای او پیشینه درستی ارائه دهد.

عوامل بـازدارنده بـیرونی

انجام گناه،اصرار بر آن و توجیه‌های بـی‌مورد بیشترین حربه‌‌ را‌ متوجه فـرد مـی‌کند،غرق شدن‌ در‌ مسائل،مشغله‌ها و روزمـرگی‌ دنـیا،ترجیح دادن تفریح و سرگرمی(عبد اللهی،9731:741) توقع و مزد فوری در عبادت،زندگی را بی‌هدف دیدن،ظـاهربینی، تـأثیرپذیری از‌ تهاجم‌ فرهنگی غرب و...از عواملی‌ اسـت‌ کـه فـرد با نگاه بـیرونی خـود را از دست یافتن به دریـای نـماز بازمی‌دارد.

بنابراین فرد،اندیشه،تأمل و دقت خود را در این زمینه به کار اندازد که چـرا چـنین‌ عملی‌ راانجام می‌دهد،هدف از این عـمل‌ چیست؟چه آثـاری دارد؟و...اگر از وجـدان خـود پاسـخی دریافت‌ نکرد و علم او در ایـن زمینه کافی نبود سراغ آن‌چه در این مورد وارد شده است(آیات‌ و روایات‌)برود مطالعه‌ و تدبرکند و دربـاره‌ عـلت تشریع آن تحقیق کند و زندگی اولیاء دیـن را بـررسی کـند و بـرای یـافتن پاسخ به‌ کـارشناسان ذی الصـلاح و افراد آگاه در این‌ زمینه مراجعه کرده و کمک‌ بخواهد‌ و از‌ عوامل غفلت‌زا و گناه‌آور و آنچه او را از یاد خدا بازمی‌دارد دروی گـزیند.هـمچنین بـه دنبال‌ بهانه‌تراشی برای ‌‌فرار‌ از نماز و توجیه عـملکرد بـعضی نـمازگزاران‌ غـافل یـا قـاصر نباشد و عقل خود را‌ از‌ این‌ شبهه‌افکنی‌های بی‌اساس‌ خالی و تشنه دریافت حقیقت کند،و از خداوند هم کمک بخواهد و دعا کند و بردباری‌ و تحمل خود راافزایش دهد.به فرموده‌ یکی از بزرگان:«جـز به حفظ آداب‌ نماز نمی‌توان به اسرار‌ آن‌‌ دست یافت...زیرا رسیدن به باطن ممکن نشود،جز برای کسی‌ که خاطر او پاک و درون او صاف و سالم باشد»(جوادی آملی، 6831:92).پس علاوه بر تفکر و تـعقل،نـماز رااقامه‌ کند و بر تکرار آن مداومت ورزد و ثابت قدم باشد،همچنین شرایط صحت‌ و کمال آن را رعایت کند.

در بررسی این قسمت از عوامل تقویت‌زا در فرهنگ نماز نگاهی به خود شخص‌ ورفتار‌ او شد تاین نـتیجه بـه دست آید که‌

خود شخص می‌تواند این فرهنگ‌سازی را در خود نهادینه کند و فقط کافی است که به این مسئله رو کند و از خداوند استمداد‌ نماید‌ و بـه عـوامل وادارنده درونی و بیرونی توجه و از عـوامل‌ بـازدارنده درونی و بیرونی دور می‌نماید،در کنار آن ضمانت‌ اجرایی عملکرد را در خود تقویت نماید.

ب)حوزه اجتماعی

1)عوامل اجتماعی که‌ مستقیما‌ در فرد تأثیر می‌گذارند.

1.1.خانواده

خانواده به‌عنوان کوچک‌ترین نـهاد اجـتماعی نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای در انـتقال فـرهنگ نماز و تربیت نسل نمازگزار دارد.ابتدا آموزش از کانون خانواده شروع می‌شود.زیرا‌ خانواده‌‌ اولین‌ و مهم-ترین پایگاه یادگیری است‌ و خمیر‌ مایه‌ شخصیت‌ انسان در خانواده تکوین می‌یابد(افروز،4831:21).

امما علی(علیه السـلام)پیـ‌ریزی شخصیت فرزندان را چنین‌ بیان می‌کند:«انّما‌ القلب‌ الحدث‌ کالارض الخالیه ما القی فیها من شی‌ء قبلته‌»قلب‌ نوجوان زمین کاشته نشده آماده‌ پذیرش هر بذری است که در ان پاشیده شود(نـهج البـلاغه،نامه‌ 13)،ازایـن‌رو‌ آشنایی‌ با‌ نماز و اقامه آن در کودکی،نوجوانی و جوانی در خانواده صورت‌ می‌گیرد.

در واقع،ابتدا در خانه روح تقلید،کودک و نوجوان را نـمازگزار می‌کند،بعد نوبت به تفکر و تعقل‌ می‌رسد‌.زیرا‌ معلوم‌ است کـه جـوان مـرحله تقلید را گذرانده است(سبحانی،7731‌: 16‌).بنابراین در خانواده با سه دوره کودکی،نوجوانی و جوانی‌ سروکار داریم؛بنابراین از آن‌چه به‌عنوان راهـکار‌ ‌ ‌ارائهـ‌ می‌شود‌، به‌طورکلی هر سه گروه را دربرمی‌گیرد.در این قسمت نیز با یک‌ سری‌ عـوامل‌ وادارنـده و بـازدارنده روبه‌رو هستیم.

عوامل وادارنده در خانواده

بیش از برشمردن عوامل وادارنده لازم‌ است‌ این‌ نکته را یادآوری کـنیم که برای واداشتن فرزندان به نماز پیش از آنکه‌ نیازمند‌ دانش‌ باشیم روش و منش مـناسب هستیم‌ (سنگری،7731:841)و همانطور کـه اشـاره کردیم به‌طور‌ فطری‌ همه‌ انسان‌ها گرایش و استعداد به نیایش دارند؛اما آن‌چه‌ مهم است چگونگی روش‌های آموزنده و نحوه‌ انتقال‌ ارزش‌هاست‌ (فرهادیان،0831:44).به این تربیت آنچه در این قسمت مورد توجه‌ است‌ مـوارد‌ زیر می‌باشد:

-اقامه نماز به وسیله والدین و ثبوت قدم آنها در این راه: کسب عادت‌ها‌ و هارت‌های‌ مذهبی پیش از آن‌که متأثر از اندرزها و سخنان والدین باشد،معلول پذیرش‌ رفتار‌،عواطف‌ و احساسات مرتبط با مهر و مـحبت آنـان است(فرهادیان،7731: 251).امام علی علیه السلام)در‌ این‌ زمینه‌ می‌فرماید:«الداعی‌ بلا عمل کالرّامی بلاوتر»دعوت‌کننده بی‌عمل،چون تیر بدون‌ کمان‌ است‌(نهج البلاغه،حکمت 732).

-مخاطب‌شناسی والدین:توجه به ظرفیت‌های روانـی و ذهـنی فرزندان به همراه رفتارهای بشارت‌-آفرین‌ و پرهیز از روش‌های خشک و یک‌سویه و موضع‌گیری صریح در شرایط زمانی و مکانی مناسب‌ می‌تواند‌ والدین را در آموزش و اقامه نماز یاری‌ سازد‌(فنایی‌،7731،وفرهادیان،7731).

-استفاده از ابراز محبت‌ و تـشویق‌ بـرای اقامه نماز،بعد از نماز:اگر بعد از نماز نسبت به فرزندان‌ ابراز‌ محبت کنیم و برخورد عاطفی مناسب‌ با‌ او برقرار‌ کنیم‌ در‌ ذهنیت او این تصویر شکل خواهد‌ گرفت‌ که نماز محبت مـی‌آورد.هـمچنین هـرچه‌ رفتارهای والدین محبت‌آمیز باشد،پیـوند عـاطفی‌ مـیان‌ آنها بیشتر می‌شود و همانندسازی‌ها افزون می‌شود‌،در نتیجه نیاز چندانی‌‌ به‌ پند و اندرز مستقیم نخواهد بود‌(افروز‌،4831:81).

-تداعی رفتارهای مذهبی با بـهترین احـساسات:ر تـعلیم و تربیت به‌طور اعم و تربیت‌ مذهبی‌ به‌طور اخص در دوران کـودکی‌‌ و نـوجوانی‌ توجه‌ به نقش خویشاوندی‌ احساس‌ نسبت به امور،نظر‌ بسیار‌ مهم و تأمین‌کننده است،کودکان و نوجوانان در یادگیری‌ و کسب عادات مـطلوب بـیش از آنـ‌که متأثر‌ از‌ زبان منطقی و استدلال باشند،وجودشان مملو‌ از‌ عواطف و احساسات‌ بـوده‌ و مستعد‌ پذیرش از طریق زبان‌ مهر و محبتند(همان:11).

-اهمیت و عظمت نماز نزد والدین:این نیز به‌عنوان عاملی‌ در جهت‌ تـقویت‌ فـرهنگ نـماز به کار می‌رود؛زیرا‌ وقتی‌ فرزندان‌‌ مشاهده‌ کنند‌ والدین در سفر‌،مـیهمانی‌ و در هـر موقعیتی هنگام‌ اقامه نماز برمی‌خیزند و نماز به پا می‌دارند به اهمیت این امر نزد‌ نان‌ پی‌ مـی‌برند.

-الگـودهی درسـت والدین:میان باورمندی،گفتار‌ و کردار‌ خودسازگاری‌ ایجاد‌ کنند‌ به‌گونه‌ای‌ که هیچ‌گونه تـضاد یـا نـاسازگاری اندیشه‌ای یا کنشی فرزندان را به تردید نکشد. (فنایی،773:381)همچنین آنها می‌توانند در این زمینه‌ الگـوهای خـوبی بـه آنها معرفی‌ نمایند.

-آموزش غیرمستقیم والدین؛زیرا در این نوع یادگیری، فرزندان مطابق رغبت‌ها و انـگیزه‌های خـود،آگاهانه و بدون‌ هرگونه جبر و فشار روانی همه حواس خود را متوجه رفتار موردنظر مـی‌نمایند و بـا نـوعی‌ احساس‌ خوشایند و عاری از دشواری بر دانسته‌ها و تجارب ناختی خویش می‌افزایند (افروز،4831:51).

-راه اندازی گام‌به‌گام بـه جـای وادارسازی ناگهانی از راه ارائه‌ شناخت تدریجی به نوجوان و جوان(فنایی‌،7731‌:81)

-سعه‌صدر و بردباری والدین بـرای اقـامه نـماز

-استفاده از الگوی مشاوره در خانواده به همراه نقل حکایات‌ دلنشین و خاطرات شیرین با محتوای نماز‌:بـراساس‌ آمـار ارائه‌ شده ارتباط والدین‌ یا‌ فرزندان نسبت به رفتار تأکید شده دیـنی‌ از جـمله نـماز،وفای به عهد و راستگویی در خانواده در میزان‌ پایبندی به نماز تأثیر دارد(اژدری‌،2831‌:55).در واقع والدین‌‌ به‌عنوان‌ دوسـت خـانوادگی و جـهت‌دهنده و تمرکزکننده نیروهای‌ بالقوه فرزندان با به کار بستن الگوی رفتاری صحیح هـم سـخنی‌ مناسب برای بحث و گفتگو در این زمینه می‌باشند.

-ایجاد انگیزه کافی در فرزندان:برای‌ ایجاد‌ انگیزه باید سـه‌ ویـژگی در فرد ایجاد شود.خودباوری،خودکارایی و خودگردانی. خودباوری یعنی انسان دارای بار حسی مـثبت و روشـن از خویشتن باشد.خودکارایی زمانی به وجود مـی‌آید کـه فـرد احساس‌ لیاقت‌ و شایستگی کند‌...و خودگردانی یعنی ایـن‌که‌ شـخص بتواند مستقلا به طرف حل مشکلات و انجام تکلیف برود (الیزابت،8831:02).برای‌ تقویت ایـن سـه ویژگی انجام مراحل‌ زیر ضـروری اسـت:

-در مرحله‌ خـودباوری‌ زیـاد‌ سـخت نگیرید،از دید او به‌ مسائل نگاه کـنید و بـه علائقش اخترام بگذارید،درباره کاری‌ که ممکن ‌‌است‌ انجام دهد به او امـید بـدهید،از انتقاد و آزار مخرب پرهیز کنید....در‌ تقویت‌ خـودکارایی‌،فرزند خود را تشویق نـمایید تـا مهارت عملی را در خود پرورش دهد،بـگذارید بـا‌ آهنگ و سرعت خویش فعالیتش را تکمیل کند.به او یاری‌ دهید تجربه خود‌ را درک کند و در‌ مـرحله‌ خـودگردانی استقلال‌ او را در حد معقول تشویق بـه بـرنامه‌ریزی در وقـت مناسب نمایید(هـمان،28،38،58).

-مـهیا کردن فضای معنوی بـا مـشارکت فعال فرزندان:مانند این‌که همگی آماده نماز‌ جماعت در خانه شوند،فرزندان جا نمازها را مـهیا کـنند و مواردی از این قبیل....

-داشتن جدیت،پشـتکار و مـداومت در این امـر

-مـتنوع کـردن محیط اقامه نماز:گـاهی در خانه باهم نماز‌ بخوانند‌،گاهی به مسجد بروند...

-آسان‌گیری بایسته براساس اصول مکتب در مراحل آغـازین‌ پذیـرش(فنایی،7731)توقع والدین از جوانان زیاد نـباشد و نـخواهند حـقایقی را کـه بـرایشان بیان می‌کنند گـوش دهـند‌ و به‌ سرعت عمل کنند.زیرا والدین آنها هم،زمان برده تا چنین‌ شدند(سخایی،7831:321).رسول گـرامی اسـلام مـی‌فرماید:به‌ راستی که این دین استوار اسـت،پس بـا مـدارا‌ در‌ آن درآیـید و عـبادت خـدا را نزد بندگانش ناگوار مسازید تا مانند سوارکار تازه‌ کار شوید که نه راهی پیموده و نه مرکبی باقی گذاشته است‌ (محمدی ری‌شهری،5831:501).

عوامل‌ بازدارنده‌ در‌ محیط خانواده

-نبود الگـوی مناسب‌ در‌ خانواده‌،

-بی‌توجهی والدین به تربیت دینی،

-بهره نگرفتن از روش‌ها و ابزارهای مناسب،

-سنگین جلوه دادن مسائل دین،

-ناآگاهی والدین نسبت به معارف‌ دین‌،

-غفلت‌ والدین از موانع تربیت و ارزیابی نکردن روند تـربیت‌‌ دیـنی‌ به‌وسیله والدین(عبد اللهی،1731:351)،

-شیوه برخورد تند،خشن و سختگرانه در باب اقامه نماز،

-فقدان استمرار و برنامه‌ریزی بلندمدت‌ والدین‌ در‌ ارتباط با نماز(سنگری،7731:441)،

-رفاه‌زدگی،تجدد و علم‌زدگی:داده‌های‌ روانشناسی‌ اجتماعی نشان مـی‌دهد کـه رفاه‌زدگی گسترده،نامحدود

و برخوردار از امکانات زیاد به همراه بهره‌گیری نادرست و نامشروع از‌ درآمدهای‌ نیمه‌کلان‌ و کلان تصادفی و همچنین‌ روشنفکرزدگی بی‌محتوا و علم‌زدگی موجود در محیط خانواده‌ بـه‌ویژه‌ از‌ طـرف پدر و مانند آنها موجب القای کـنش‌های انـفعالی‌ یا ناساز در اندیشه،روحیه و تصمیم جوان می‌شود‌،مهم‌تر‌ آن‌که‌‌ اگر پدر و مادر در برابر فرضیه نماز بی‌تفاوت یا سوگیری داشته‌ باشند‌ یا‌ آن‌ را کاری بیهوده و بـی‌نتیجه و نـاسازگار با یافته‌های‌ علمی روز بـدانند بـی‌گمان آثار نامطلوبی در‌ روحیه‌ جوان‌ می‌گذارد (فنایی،7731:661).

-عادت و تمرین ندادن:برخی والدین به بهانه این‌که هنوز زمان‌ تکلف‌ شرعی فرزندان فرا نرسیده آنان را به نماز دعوت‌ نمی‌کنند:اما والدین آگاه‌ نـسبت‌ بـه‌ مسائل تربیتی علاوه بر آگاهی دادن فرزندان خود از روش‌های صحیح بهره گرفتند تا‌ آنها‌ را به عادات نیکو بازیابند...همچنین تحقیقات نشان‌ دادن نوجوانان و جوانان که نماز‌ را‌ سبک‌ می‌شمارند کسانی‌ هستند که در دوران کـودکی عـادت به امـور عبادی نداشتند (عبد اللهی،9731‌:551‌).

-تضاد رفتاری و گفتاری والدین و...نیز از مواردی هستند که به نوعی باعث‌ کمرنگ‌ شـدن‌ نقش نماز در خانواده می‌شود.

با روی کارآمدن به عوامل بازدارنده و پرهیز از عـوامل وادارنـده‌‌ در‌ خـانواده‌ و مداومت و جدیت در اقامه این امر الهی در کنار استمداد از خداوند‌ متعال‌ هم این نهاد اجتماعی در انتقال‌ فرهنگ نـماز ‌ ‌بـه اعضای خود مؤثر باشد و هم تک‌تک آن‌‌ اعضاء‌ به‌نحوی منتقل‌کننده و مبلغ این امـر الهـی بـاشند تا ان‌شاءا...این توفیق به‌ دست‌ آید که از پیوسته ظاهری به عمق‌‌ اسرار‌ نماز‌ هـم پی ببرند.

2-1.محیط آموزشی

منظور از‌ محیط‌ آموزشی بیشتر شامل مدرسه و دانشگاه‌ می‌باشد.ازاین‌رو در ایـن مبحث انتظار می‌رود کـه‌ ایـن‌ نهادها در انتقال فرهنگ نماز‌ کمر‌ همت بسته‌ و رسالت‌ خود‌ را به انجام‌ رسانند.همان‌طور که‌ برای‌ تولید علم و رشد آن برنامه‌ریزی و بودجه‌ها کنار گذاشته می‌شود،تحقیقات متنوع و متفاوتی‌ صورت‌‌ می‌گیرد و آموزش‌هایی داده می‌شود،هـمکاری‌های زیادی‌ در این زمینه صورت‌ می‌گیرد‌ و به‌طورکلی زمینه‌سازی می‌شود

البته برای‌ انتقال‌ و رشد علم،به ماورای این هدف نیز توجه شود که علم در خدمت‌ دین‌ قرار گیرد و یکی از جلوه‌های‌ دین‌،نماز‌ اسـت.بـه گفته‌ یکی‌ از بزرگان:«محیط مدرسه‌،محیط‌ نماز باشد دانش‌آموزان نمازخوان می‌شوند؛ولی اگر محیط،دستور به نماز باشد ولی نماز‌ نباشد‌ آنها هم خیلی عنایت نخواهند داشت‌» (امینی‌،7731:93‌).

بنابراین‌ برای‌ آموزش و تـربیت نـیل نمازگزار‌ باید زمینه‌سازی‌ کرد.این مقوله به چند نکته کلیدی وابسته است:

شخصیت و عملکرد مربیان و اعضای‌ مدرسه‌،محیط اقامه‌ نماز،محتوای کسب درسی‌ پیرامون‌ نماز‌،میزان‌ توجه‌ به‌ مـخاطبین،نـحوه‌ بهره‌وری‌ از شیوه‌ها و ابزارها و...که هرکدام به‌ نوعی در بازدارندگی و وادارندگی به نماز مؤثر می‌باشد:

-شخصیت و عملکرد‌ مربیان‌:همان‌طور‌ که در خانواده پدر و مادر الگوی فرزندان‌ هستند‌ در‌ مدرسه‌ نیز‌ مربیان‌ الگوی آنها مـی‌باشند.آنـها بـااهمیت دادن به وقت نماز در کلاس درس، دعـوت بـه نـماز به همراه خوشرویی،محبت و سعه صدر،نقل‌ حکایات شیرین و جذاب در خصوص‌ نماز،شرکت خود مربی‌ در نماز جماعت مدرسه،واکنش و بازتاب مـثبت(تـمجید واقـع‌بینان)بعد از اقامه نماز الگوی مثبتی به دانش‌آموز ارائهـ‌ مـی‌کنند.شخصیت علمی و میزان توانایی دبیران دینی در‌ پاسخگویی‌ به سؤالات مذهبی و دینی نوجوانان و مطابقت‌ گفتار و عمل آنها نیز در این‌باره مـؤثر مـی‌باشد هـمچنین بیان‌ شدهاست:مطابقت بین گفتار و عمل دبیران غیردینی بیش از تـطابق گفتار و عمل دبیران‌ دینی‌ در گرایش به نماز تأثیر دارد (عبد اللهی،9731:261).

-عملکرد اعضای مدرسه:این اعضا عبارتند از:شتاد اقـامه‌ نـماز،هـیئت علمی،مدیران‌ و معاونان‌ و مربیان و...می‌باشد. شرکت این اعضا‌ ر نماز‌ جماعت مـدرسه،رهـبری مثبت،جدی‌ و مستمر در خصوص اجرای نماز و دعوت از دانش‌آموزان،داشتن‌ شیوه انضباطی صریح،مداوم و عادلانه(الیزابت،8831:47) پرهـیز از‌ ضـوابط‌ و مـقررات افراطی و تفریطی به‌ بهانه‌ ارائه آمار و گزارش در مدیریت این امر موثر می‌باشد.هـمچنین عـدم تـحقیر کسانی که در نماز شرکت نمی‌کنند،ولی با حسن خلق به‌ همراه گفتگوی صمیمانه با شـیوه‌های مـتنوع مـی‌تواند‌ تأثیرگذار‌

باشد.تجربه نشان داده که بهره‌گیری از گروه‌ها و تجمع‌های‌ دانش‌آموزی در رفتارشناسی مؤثر است؛اگر گـروه‌هایی چـون‌ پیشتازان،فرزانگان،بسیج،یاران معروف و...را پیش از پیش به‌ روش جذب و جلب‌ مسلح‌ کنیم و شـیوه‌ ارتـباط بـا دانش‌آموزان‌ دیگر را بیاموزیم و آنها را به فعالیت‌های گروهی وارد کنیم‌ و نماز را به‌عنوان جزء‌ جداشدنی از برنامه آنـها قـرار دهیم... .زیرا دانش‌آموزان بیش از آن‌که‌ از‌ بزرگان‌ بپذیرند چشم به‌ رفتار همسالان و دوستان خـود دارنـد(سـنگری،7731).برگزاری‌ مسابقات متنوع درباره نماز،اذان...،استفاده ‌‌از‌ الگوی مشاوره‌ در مدارس(بشیری،3831:44)آموزش غیرمستقیم،ایجاد تجارب خـوشایند و لذتـ‌بخش‌ برای‌ دانش‌آموزان‌(گاهی با پذیرایی مختصری بعد از نماز،جوایز به اذان‌گو...کـه بـستگی بـه‌ ابتکار عمل‌ مربیان دارد)،زمینه‌سازی و تدارک برای اقامه نماز جماعت بااستفاده از خود دانش‌آموزان(فرهادیان‌،0831:44)، تصویرسازی و اجـرای‌ نـمایشنامه‌های‌ جـذاب با محتوای نماز و عبادت،تقویت عزت نفس و احترام متقابل معلم و دانش‌آموز، تـنظیم آمـوزه‌های دینی متناسب با توانایی و سطح فهم مخاطب‌ (همان:64)نحوه انتخاب پیش از نماز و میزان ارتباط وی‌ بـا دانـش‌آموزان،روزآمد کردن آگاهی و یافته‌های اسلامی و... همگی در فرهنگ‌سازی نماز،در مدرسه تأثیر دارند.

-مـحیط اقـامه نماز:رسیدگی و نظافت وضوخانه و سرویس‌های بهداشتی،نـظافت،تـمیزی و سـادگی محل اقامه‌ نماز یا همان‌ نمازخانه‌،اسـتفاده از رنـگ‌های شاد و آرام‌بخش‌ درودیوار و محراب نمازخانه،معطر کردن آن با بوی خوش، ایجاد فضای مـعنوی از اقـامه نماز(پخش تواشیح یا اسـماء ا...قـبل از اذان)توجه بـه فـرش‌های‌ پهـن‌ شده در آن،بهره‌گیری‌ از اذان‌گوی خوش صدا،بـرگزاری جـشن‌ها و برنامه‌های مختلف‌ در محیط نمازخانه با تأکید بر حفظ احترام این مکان و...تـا حـدی می‌تواند در جذب افراد به‌ نماز‌ مـی‌تواند مؤثر باشد که‌ اگـر ایـن عوامل به‌طور منسجم،هماهنگ و بـااتحاد اعـضا صورت‌ گیرد،در فضاسازی و انتقال فرهنگ نماز در محیط آموزشی‌ مؤثر خواهد بود.

3-1.مساجد

مـسجد بـه‌معنای سجده‌گاه‌،مکان‌ سجده‌ و به تـعبیر عـام، عـبادتگاه است‌.این‌ تـعبیر‌ در قـرآن به صورت مفرد«مـسجد»و بـه‌ صورت«مساجد»به کار رفته است.واژه مسجد در معنای لغوی‌ همان سجده‌گاه و در‌ معنای‌ اصطلاحی‌ عـرفی خـاص مسلمانان، عبادتگاه است(رزاقی،بی‌تا:31‌).

بـرای‌ تـقویت فرهنگ نـماز در مـساجد امـوری لازم است:اول‌ این‌که هر آنـ‌چه درباره نمازخانه گفته شده درباره مسجد به‌‌ طریق‌ اولی‌ صادق است.دوم ویژگی‌های شخصیتی کارگزاران‌ اصـلی بـه‌خصوص پیشنماز و خادمین‌ مسجد از جمله:خلق‌ و خـوی نـیکوی امـام مـسجد و مـهارت اجتماعی او در برقراری‌ ارتـباط بـا نمازگزاران به‌ویژه نوجوانان‌ و جوانان‌،فوق‌العاده‌ حساس‌ می‌باشد،استقبال از حضور اتفاقی یا مستمر جوانان،چهره‌ گشاده‌ و مـتبسم‌،آسـان جـلوه‌دادن نماز برای کودکان و نوجوانان، برگزاری مسابقات مـتنوع و طـرح‌های قـرآن و نـماز در مـساجد بـه‌ همراه‌ اهداء‌ جوایز‌(افروز،4831:63).همچنین فعالیت‌های‌ مستمر کانون‌های مساجد را نباید نادیده انگاشت‌ و نیز‌ استفاده‌‌ از مشارکت جوانان و نوجوانان در امور مسجد در مناسبت‌های‌ مختلف و...از جمله مواردی هستند‌ که‌ در‌ تقویت نـماز در مساجد مؤثر می‌باشد.

4-1.رسانه‌ها

منظور از رسانه‌های قدیم،شامل تلویزیون،رادیو‌ و ماهواره‌ و رسانه‌های جدید شامل اینترنت و تلفن همراه می‌باشد. نقش رسانه در زندگی افراد بر‌ کسی‌ پوشیده‌ نیست؛همان‌طور که گفته مـی‌شود رسـانها،معلم و کلاس بی‌دیوار و بی‌انحصار است که تمام لحظات‌ خالی‌ و غیررسمی انسان را پر کرده است‌ و در ایجاد انگیزه و پذیرش یک عمل و شکل‌ دادن‌ عادت‌ خوب‌ و بد بسیار مؤثر است.اگر برنامه‌ها و پیـام‌های رسـانه‌ای با تفکر و ارزش‌های معنوی و مذهبی خانواده‌ و جامعه‌ انطباق نداشته‌ باشد؛القای پیام معنوی اثری نخواهد داشت؛بنابراین لازم است‌‌ خانه‌ و مدرسه‌ و رسانه به صـورت هـماهنگ‌کننده در جهت واحد حرکت کنند(فـرهادیان،7731:851).

مـوارد زیر نمونه‌هایی‌ از‌ نحوه‌ بهره‌گیری رسانه‌ها در جهت‌ فرهنگ‌سازی نماز است:

الف)رسانه‌های قدیم

-تهیه فیلم‌ نمایشنامه‌های‌ مناسب و واقع‌بینانه درباره نماز

و پرهیز از اعمال روش نادرست در معنویات،

-تهیه گـزارش و مـستندی از نمودهای‌ اجتماعی‌ مانند حـضور افـراد به‌خصوص قشر جوان در مساجد،ساختن مساجد...،

-برنامه قبل‌ از‌ اذان و بعد:از اذان به‌نحوی که متناسب‌ با‌ نماز‌ و حالات معنوی آن باشد که آن نیز‌ با‌ فصول مختلف سال‌ در چبنش برنامه‌ها در وقت نماز،هماهنگ باشد،

-پخـش مـستقیم‌ نماز‌ جماعت و حضور جوانان و نوجوانان‌ در‌ این‌ امر عبادی‌ حتی‌ حضور‌ آنها در انجام مقدمات نماز مانند‌ وضو‌ گرفتن:

-برگزاری مسابقات و فراخوان‌های متعدد و مختلف در طول سال درباره آثار،محتوا‌،اسرار‌ نماز و...،

-مـعرفی کـتاب و مصاحبه بـا چهره‌های‌ شناخته شده و محبوب مذهبی‌ درد‌ این زمینه،

-برگزاری میزگردهای نماز‌ و دعوت‌ از کارشناسان این امر و حضور جوانان و نـوجوانان به همرره پرسش و پاسخ در ساعات‌‌ پربیننده‌ یا پرشنونده،

-راه‌اندازی یک بـرنامه‌ مـستمر‌ در‌ سـاعات مختلف به‌ زبان‌های‌‌ متعدد در شبکه‌های جهانی‌،

-به‌ جای این همه تبلیغات کالا و خدمات یک بار هم از یـک‌ ‌ ‌مـسجد نوساز،از‌ امکاناتی‌ که در نماز و مساجد مورد استفاده‌ قرار‌ می‌گیرد،از‌ نمازخانه‌های‌ بین‌ راهی و...-کـه مـتناسب بـا‌ شأن‌ نماز می‌باشد-تبلیغ شود،

-تهیه برنامه‌های متناسب با سن کودک با محتوای نماز در‌ طـول‌ مدت سال نه فقط به مناسبت‌های‌ خاص‌(مانند‌ ماه‌‌ رمضان‌)و توجه به زمـان‌ پخش‌ برنامه‌های کودکان بـه‌گونه‌ای کـه‌ موجب قطع برنامه‌های آنها نشود؛بلکه مواقعی که مقدور است‌ با برنامه‌های‌ کوتاه‌ مذهبی‌ احساس خوشایندی در این طیف از مخاطب‌ ایجاد‌ شود‌ و همچنین‌ استفاده‌ از‌ اذان‌گوی کودک یا حضور کودکان در نماز و...نیز مـی‌تواند مؤثر باشد،

-تقدیر و تشکر از خادمین نماز،

-باتوجه به اثرگذاری غالب این رسانه در زندگی مردم‌ برنامه‌ای هم‌ که در زمینه نماز تدارک دیده می‌شود به خودباوری‌ جوانان بیانجامد و آنها را به فکر و تأمل وادارد.

اگـرچه رسـانه‌هایی مانند رادیو و تلویزیون بسیاری از این‌ موارد حتی بهتر از آن‌ را‌ رعایت می‌کنند،اما دقت و توجه به‌ کیفیت کار و اثرگذاری،گاهی بیشتر از کمیت کارساز است و نیز استفاده این رسانه از افراد آگاه و ذیـ‌الصلاح در ایـن امر و برگزاری نشستهای مشترک‌ بین‌ این افراد و برنامه‌سازان و برنامه‌ریزان برای آگاهی بخشی به آنها در حفظ محتوای نماز و جلوگیری از خطاهایی که گاهی ناشی از جهل افراد نسبت‌ به‌‌ این امر الهـی اسـت و...به‌طورکلی‌ میان‌ اولیای دین و اصحاب‌ رسانه پیوند برقرار شود،در فرهنگ‌سازی نماز در جامعه‌ بسیار مؤثر باشد.

ب)رسانهای جدید

تهیه نرم‌افزارهای خوب آموزشی در این زمینه‌ که‌ فکر منطقی و مهارت عمل‌ و اسـتدلال‌ شـخص را بـالا ببرد،

-ایجاد سایت‌های متعدد بـا مـوضوعات مـختلف و برنامه‌های‌ متنوع درباره محتوای نماز و پاسخگویی به شبهات در این‌ زمینه،

-ایجاد یک پایگاه اینترنتی معتبر درباره نماز با موتور‌ جستجوگر‌ فـعال،

-ایـجاد کـتابخانه دیجیتالی نماز و...،

به‌طورکلی هدف از ارائه برنامه یا مراجعه بـه ایـنترنت، جهت‌دهی این فضای مجازی به سوی خدا و دین‌باوری باشد تا آرمان شهر و شهروند الکترونیک پا را‌ فراتر‌ از مرز‌ دین نگذارد.

تـلفن هـمراه نـیز امروزه به‌عنوان یکی از رسانه‌های جدید مورد استفاده قرار می‌گیرد،ایـن مقوله‌،مهم-ترین فناوری فردی‌ است که ضمن ایجاد«خلوت مساژتقل فردی‌»رابطه‌ اجتماعی‌‌ خود را در بستر شبکه‌ای فـردی شـده مـعنادار کرده است،یعنی در عین فردی بودن عنصری کاملا ‌‌اجتماعی‌ است و طـرفیت مـهمی‌ را برای هردو عنصر فردگرایی و جامعه‌گرایی فراهم می‌آورد (عاملی شاهوصبار‌،7831‌:4).

کارکردهای‌ تلفن همراه زیاداست،از جمله امکان ارتـباط دو سـویه یـا چند سویه دائمی،قابل برنامه‌-ریزی بودن ارتباطات، استفاده‌های چندمنظوره و پخش رسـانه‌ای نـوشتاری،صـوتی، تصویری و ورود به جهان‌ مجاری اینترنت(همان:291‌).

در‌ کنار فرهنگ صحیح استفاده از این ابزار،تهیه کـلیپ‌های‌

کـوتاه بـا محتوای نماز(سخنرانی،نمایش فیبم و حکایات و لطایف)استفاده از ابزار پیامک(برای مثال در ابتدای وقـت نـماز با جملاتی شیوا‌ و ادبی دعوت به اقامه نماز نماید)و...همچنین‌ با استفاده از کـارکردها و ظـرفیت‌های چـندکاره تلفن همراه در زمینه نماز می‌توان راهی را در تقویت فرهنگ اجتماعی و فردی‌ نماز گشود.

5-1.گروه هـمسالان و دوسـتان‌

پنجمین‌ گروهی که به‌طور مستقیم با افراد جامعه ارتباط دارند گروه همسالان یـا هـمان دوسـتان هستند.بسیاری از رفتارها و افکار کودک و نوجوان متأثر از فکر و رفتار و دوستان آنهاست. رسول گرامی اسلام‌ مـی‌فرماید‌:«المـرء علی دین خلیله فالینظر احدکم من یحالل»آدمی بر آیین دوست صـمیمی خـویش اسـت، پس هرکس از شما بنگرد با چه کسی دوستی صمیمی دارد (محمدی ری شهری‌،5831‌:62).

تحقیقات نشان می‌دهد هرقدر نـزدیک‌ترین دوسـتان افـراد در سنین نوجوانی به انجام رفتار نماز پای‌بند بیشتری داشته‌ باشند به روی آنـها تـأثیر مستقیم گذاشته است و نقش مؤثری در‌ تشویق‌ و ترغیب‌ آنها خواهد داشت؛به‌عکس هرچه‌ نزدیک‌ترین‌‌ دوستان‌ فرد در دوران نـوجوانی،نـگرش منفی به نماز داشته‌ باشند بر روی آنها نیز تأثیر منفی گذاشته و از گـرایش آنـان به‌‌ نماز‌ خواهد‌ کاست(عبد اللهی،9731:061).

بـنابراین والدیـن بـادقت‌ و ظرافتی‌ که به خرج می‌دهند به‌ شـیوه‌ای دوسـتانه نحوه انتخاب دوست مناسب را به او آموزش دهند و هم به‌طور منطقی‌ او‌ را‌ از داشتن دوستان نـاباب بـرحذر دارند. همچنین آنها می‌توانند بـا‌ رفـت‌وآمد با خـانواده‌های مـتدین و پایـبند به نماز در رفتار و عمل آنها تـأثیر مـثبت بگذارند(همان:07).

همچنین خود‌ این‌ افراد‌ نیز در انتخاب دوستان،گزینه‌هایی‌ را انتخاب کـنند کـه اهل نمازند‌ یا‌ برای نماز اهـمیت قائل‌اند و از کسانی که هـب نـوعی جهت‌گیری سوء با نماز دارنـد و یـا به‌ دلیلی‌‌ این‌ عمل را به استهزاء می‌گیرند دوری می‌گزینند.

2.عوامل اجتماعی که به‌طور غـیرمستقیم‌ در‌ فـرد‌ تأثیر می‌گذارند.

از این دسته عـوامل بـه دو نـهاد و یا سازمان مـهم اشـاره می‌کنیم‌:

1-2.دولت‌

دولت‌ بـه‌عنوان قـوه مجریه،در نظام اسلامی فعالیت می‌کند و نقش تعیین‌کننده‌ای در برنامه‌سازی و اجرای آن‌ درباره‌ نماز دارد.زیرا دولت بـه هـمه سنین خدمات ارائه می‌کند.بنابراین توجه‌ و دقـت‌ مـسئولان‌ در‌ پیاده کـردن بـرنامه‌های مـتنوع با سازوکاری‌ منسجم،مـتنوع و مستمر در خصوص نماز،همت و مضاعف‌ و تلاش‌‌ مضاعف آنها را در این عرصه نشان می‌دهد،اگرچه در دولت‌ کـارهای بـسیاری‌ در‌ راه‌ گسترش فرهنگ نماز صورت گـرفته؛ امـا گـاهی روشـ‌ها کـهنه می‌شود،نیروها عـوض مـی‌شوند و کارها فقط‌ صرف‌ ارائه آمار می‌شود؛ولی از کیفیت در این امر خبری‌ نیست.در‌ واقع‌ دولت‌ با به روز کردن و ابـتکار عـمل شـیوه‌ها و ابزارها،کیفیت هرچه بیشتر طرح‌ها،پرهیز از اجـبار‌ تـحکم‌‌ در‌ دیـنداری،امـکانات‌دهی بـه مـساجد و محافل مذهبی،ایجاد مصونیت اجتماعی،توجه عملی مسئولان‌ به‌ نماز و همچنین‌ انتخاب مسئولین متعهد در عین متخصص،بهره‌گیری از علمای‌ دین برای به بار نشستن‌ بهتر‌ این امر،اهـمیت به امور فرهنگی‌ به‌خصوص در فرهنگ‌سازی نماز و...می-تواند‌ در‌ اثردهی این‌ امر سودمند باشد.

2-2.سازمان روحانیت‌ و حوزه‌های‌ علمیه‌

این سازمان به‌عنوان نهادی مستقل از دولت‌ تلاش‌ و کوشش‌ خود را در حفظ اسلام و فرهنگ اسـلامی از دیـرباز نموده است. امروزه‌ مبلغان‌ و تربیت‌شدگان این حوزه نقش بسیار‌ مهمی‌‌ در تبلیغ‌ فرهنگ‌ نماز‌ دارند،به‌خصوص که تبلیغات مخالفین‌ و منحرفین‌ اسلام‌ در به چالش کشیدن،ایجاد شک و تردید، سهل‌انگاری و سستی و روگـردانی از دیـن‌ روزبه‌روز‌ گسترده‌تر می‌شود.این طلاب هستند که‌ با حضور خود در‌ جای‌جای‌ کشور اسلامی،باا ستفاده از‌ علم‌ و شیوه‌های به روز و کارآمد در تبلیغ، همچنین آگاهی،بـخشی مـردم نسبت به دینداری‌،تبیین‌ اسـرار و فـلسفه دین و نماز،حل‌ تضاد‌ بیندوین‌ و علم،جایگزینی عمل‌ به‌‌ جای موعظه‌های تکراری،رفع‌ شبهات‌ فکری و اعتقادی،توجه‌ به انگیزه‌های دینی(فقیهی تبار،1831:981)و نیز بـا سـادگی‌ بیان‌،رفتارهای‌ بشارت‌آفرین و انـذارانگیز،اسـتفاده از جاذبه‌های‌ هنری‌ و گاهی‌ نوشتاری،طرح‌ پرسش‌ و پاسخ‌(فلاح‌زاده،6831) ایجاد انگیزه‌ و خودباوری در نسل جوان و با پرهیز از تحجر،

جمودگرایی و به‌طورکلی در پیش گرفتن شیوه تبلیغ‌ پیامبر‌ (صلی اللّه علیه و آله سلم)در‌ پیشبرد‌ فرهنگ‌ نماز‌ بـکوشند‌.

نـتیجه‌گیری

مکتب نورانی‌ اسلام‌،شامل برنامه‌ها و ضوابط محکم و متقنی‌ برای زندگی انسان ا ست.دینی است که هیچگاه غبار کهنگی‌ و فرسودگی‌ او‌ را‌ نمی‌گیرد و همیشه زنده و جاویدان می‌باشد. نماز یکی‌ از‌ برنامه‌های‌ عملی‌ این‌ مـکتب‌ بـرای یادآوری ذکـر خدا، خضوع و خشوع در مقابل ساحت ربوبی و تعظیم در پیشگاه‌ باری‌تعالی است.

امروزه باتوجه به روند روبه پیشرفت عـلم و فناوری و به‌ خدمت گرفتن نیروهای‌ مادی برای زندگی هرچه بهتر،خـلأ مـعنوی بـیش از پیش احساس می‌شود به‌خصوص که تبلیغات‌ دشمنان اسلام در گسترش عوامل غفلت‌زا و ترویج دین‌زدایی‌ و تهاجم فرهنگی به‌ویژه در کـشورهای ‌ ‌مـسلمان روبه‌ گسترش‌‌ است.بنابراین در این مقاله سعی کرده‌ایم رویکرد جدیدی به‌ این بـرنامه عـملی اسـلام افزوده شود و یا تقویت فرهنگ نماز در میان مسلمانان هم نیاز فطری به نیایش تقویت‌ شـود‌ و هم علم‌ در خدمت دین قرار گیرد و مدینه فاضله برای ظهور امام زمان‌ (عـجل اللّه تعالی فرجه)مهیا شـود.

بـعد از یادآوری اهداف‌،اصلی‌ترین‌ نتیجه این مقاله این است‌‌ که‌ ابتدا مسئله از فرد شروع می‌شود و وی باید به‌عنوان یک‌ مسلمان این برنامه الهی و فریضه واجب خدا را در زندگی خود جای دهد و عزم‌ و اراده‌ خـود را در تقویت‌ و رشد‌ فرهنگ نماز به کار گیرد.قبل از تصمیم بر عزم و اراده به‌وسیله خود شخص‌ پی‌ریزی و پایه‌گذاری آن در خانواده صورت می‌گیرد و ریشه‌ این سنت الهی در خانه توسط والدین گذاشته‌ می‌شود‌؛زیرا آنها هـستند کـه ب تربیت نسل نمازگزار زمینه را برای تقویت این‌ امر در نسل‌های بعد فراهم می‌کنند.در کنار آن نباید از نقش‌ محیطهای آموزشی،رسانه-هاو دوستان غافل‌ شد‌ که اگر‌ این‌ موارد گرایش دینی داشته بـاشند،مـی‌توانند در کنار خانواده و به‌ طور هماهنگ و یک‌سو فرهنگ‌سازی نمایند.

همچنین‌ نقش دولت در نظام اسلامی و پیشبرد برنامه‌هایش‌ در راستای دین و توجه‌ به‌ نقش‌ مسلمین و روحانیون در ای‌ زمینه را نباید ناددیه گرفت.به‌طورکلی برای فـرهنگ‌سازی‌ و نـهادینه کردن سنتی نیک در ‌‌جامعه‌ باید همه افراد در هر نهاد و سازمانی هم‌صدا و یک جهت باشند.و از طرف‌ دیگر‌ افراد‌ جامعه و سازمانی هم‌صدا و یک‌جهت باشند و از طرف دیگر افراد جامعه هم باید بـه وظـیفه خـود‌(اقامه نماز)آشنا باشند و هـم بـا عـمل به وظیفه و همت مضاعف در راستای‌ تقویت فرهنگ نماز بکوشند‌ تا‌ ان‌شاءا...از این پوسته ظاهری به عمق معارف نماز پی ببرند.

منابع

-قـرآن کـریم

-نـهج البلاغه،ترجمه محمد دشتی.

-اژدری،فاطمه.(2831).بررسی نگرش دانـش‌آموزان دبـیرستانی شیراز نسبت به نماز. کتاب‌ پژوهشی مطالعاتی نماز(نیایش).تهران:ستاد اقامه نماز و احیاء زکات.

-افروز،غلامعلی.(4831)،روش‌های پرورش و احـساس مـذهبی نـماز در کودکان و نوجوانان.تهران:انتشارات انجمن اولیاء و مربیان جمهوری اسلامی ایـران.چاپ نهم‌.

-الیزابت‌،هارتی بوئر.(8831).ایجاد انگیزه در کودکان.ترجمه احمد ناهیدی.تهران: انتشارات جوانه رشد.

-امینی،ابراهمی.(7731).چـگونه فـرزندان خـود را نمازخوان تربیت کنیم(نماز و تربیت).قم:انتشارات ستاد اقامه‌ نماز‌.

-بـشیری،ابـو القاسم.(3831).الگوی برتر آموزش دینی به نوجوانان.معرفت،سال 31، ش 9.

-جوادی آملی،عبد اللّه.(6831).رازهای نماز.ترجمه عـلی زمـانی قـمشه‌ای.قم:نشر اسراء،چاپ نهم‌.

-راغب‌ اصفهانی،حسین بن محمد(7831).مفردات الفـاظ قـرآن.تـرجمه غلامرضا خسروی حسینی.قم:المکتبه الرضویه لاحیاء آثار جعفریه،چاپ چهارم.

-رزاقی،ابو القـاسم.(بـی‌تا).مـسجد پایگاه توحید و تقوا.انتشارات‌ دفتر‌ مرکزی‌ حزب‌ جمهوری اسلامی.

-سبحانی،جعفر‌،(7731‌).روح‌ تقلید و دنـباله‌روی در کـودکان نماز و تربیت.قم: انتشارات ستاد اقامه نماز،چاپ اول.

-سبحانی،مژگان.(7831).بارقه نور.ج 1.تـهران:انـتشارات پیـام‌ محراب‌،چاپ‌ ششم. -سنگری،محمد رضا.(7731)،عوامل گرایش جوانان‌ به‌ نماز،نماز و زندگی.قـم: انـتشارات ستاد اقامه نماز،چاپ اول.

-صدوق،محمد بن علی بابویه.(1831).علل الشرایع،ج 2.ترجمه‌ مـحمد‌ جـواد‌ ذهـنی‌ تهرانی.قم:انتشارات مؤمنین،چاپ دوم.

-طباطبایی یزدی،سید‌ محمد کاظم.(5831)عروهء الوثقی.ج 1.قم:دار النشر اسـلام، چـاپ اول.

-عاملی شاهو صبار،سعید رضا و رنجبر رمضانی‌،مهدی‌.(7831‌).مطالعات تلفن همراه. تـهران:سـازمان مـطالعه و تدوین کتب علوم انسانی،چاپ‌ اول‌.

-عبد اللهی،ابو طالب(0831)،عوامل مؤثر در گرایش نوجوانان به نـماز،گـلستان قـرآن،ش 97.

4-فرهادیان‌،رضا‌.(7731‌).عوامل گرایش نوجوانان به نماز،نماز و زندگی. قم:انتشاات سـتاد اقـامه نماز‌.

-فقیهی‌ تبار‌*فتح اللّه.(1831).راه‌های تعمیق و گسترش فرهنگ نماز در میان‌ نوجوانان و جوانان پایان‌نامه سطح‌ 3 علوم‌ حـوزوی‌.

-فـلاح‌زاده،محمد حسین.(6831).روش‌های بیان احکام.ماهنامه مبلغان،شماره 59.

-فنایی،ابو طالب‌.(7731‌).عـوامل مـؤثر در گرایش جوانان به نماز،نماز و زندگی.قـم: انـتشارات سـتاد اقامه‌ نماز‌.

-کلینی‌،محمد بن یعقوب.(5831).اصـول کـافی و ترجمه محمد باقر کمره‌ای.ج 4.

تهران:انتشارات اسوه،چاپ‌ هشتم‌.

-محمدی ری شهری،محمد.(5831).حـکمت‌نامه جـوان.ترجمه مهدی مهریزی،قم: نـشر حـدیث‌،چاپ‌ سـوم‌.

-مـصباح یـزدی-محمد تقی.(8731).آموزش عقاید.قم:انـتشارات دار الثـقلین.

-موسوی حمینی روح ا....(8731‌).اربعین‌ حدیث تهران:مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی،چـاپ هـجدهم.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :