مقدمه

بدون شک نماز عامل موفقیت در انجام كارها و توفیقی الهی برای انسان محسوب می شود. فریضیه باشکوه نماز به گونه‌ای است كه رعایت دقیقش اثرات زیادی در حوزه‌های فردی، اجتماعی، فكری، اخلاقی، خانوادگی، روحی و روانی دارد. نمازعلاوه بر بعد فردی جوابگوی حل معضلات اجتماعی و خانوادگی است و تأثیرات آن به عنوان یك رفتار بر ابعاد مختلف روح و روان انسان مورد بررسی قرار گرفته است. نماز یك مكتب علمی و عملی برای پرورش ایمان و تعهد است. طبق بررسی‌ دانش‌های نوین، شخصیت انسان متأثر از عوامل درونی و بیرونی است كه نماز در هر یك از این عوامل نقش مهمی دارد. شادابی جسم و روان در سنین مختلف،‌ یكی از نیازهای جوامع امروز است و انسان اگر به حال خود رها شود در مشكلات طاقت فرسای زندگی قرار می‌گیرد. پس نماز یك نیاز اساسی انسان است و دارای بركات بسیاری می‌باشد.  نماز باعث ثبات شخصیت و اخلاق انسان و آرام شدن قلب و روح می‌شود. چرا كه در نماز همه حواس و جسم متوجه خدا می‌شود و به هیچ چیز جز خدا و آیات قرآن كه در نماز بر زبان ‌آورد‌ه می‌شود فكر نمی‌شود، این امر باعث ایجاد آرامش و آسودگی روان انسان می‌شود. از دیگر تاثیرات مورد بررسی نیاز انسان به برتر از خود ستایش كردن است و ستایش پروردگار برای رفع و ارضاء آن است و هم چنین نیاز به تقویت امید در جامعه و تقویت اراده و كاهش فشار روانی و استرس نیز مورد بررسی قرار گرفته است.

عبادت و نیایش و هرگونه کارى که براى رضاى خداوند انجام مى گیرد، داراى یک سلسله آثار گرانبهاى فردى و اجتماعى است و در حقیقت از عالى ترین مکتب هاى تربیتى و اخلاقى مى باشد زیرا پرستش خدا و عبادت وى حسّ تقدیر و شکرگزارى را در انسان زنده مى کند، قدردانى از مقامى که نعمت هاى بزرگ و پرارزشى را در اختیار انسان نهاده، نشانه لیاقت و شایستگى او نسبت به الطافى است که در حقّ او انجام گرفته است. علاوه بر این عبادت و پرستش خدا مایه تکامل روحى انسان است; چه تکاملى بالاتر از این که روح و روان ما با جهان بیکران کمال مطلق”خدا» مرتبط گردد و در انجام وظایف بندگى و کارهاى زندگى، از قدرت نامتناهى و نیروى نامحدود او استمداد بطلبد و به اندازه اى شایسته و لایق گردد که بتواند با او سخن بگوید.این مزایا که به طور اختصار بیان گردید در تمام عباداتى که بطور صحیح انجام گیرد وجود دارد. علاوه بر جنبه های فردی، در بعد اجتماعی نماز موجب ایجاد وحدت و همدلی،ایجاد نظم و انضباط در جامعه،تقویت پایه های جامعه به لحاظ کنترل و نظارت اجتماعی و فراهم نمودن امید به آینده و خوش بینی در جامعه،مقابله با سختی ها و مشکلات و رعایت حقوق اجتماعی و عدالت طلبی، دوری از ریا کمک و دستگیری از مستمندان و. .. می گردد.

در این مقاله به بررسی مشروح تاثیرات فردی و اجتماعی نمازدر پیشگیری و کاهش از انحرافات و آسیب های فردی و اجتماعی در جامعه می پردازیم.

تعریف آسیب های اجتماعی

آسیب های اجتماعی به هر نوع عمل فردی یا جمعی اطلاق می شود که در چارچوب اصول اخلاقی و قواعد عام عمل جمعی رسمی و غیر رسمی جامعه محل فعالیت کنشگران قرار نمی گیرد و در نتیجه با منع قانونی و یا قبح اخلاقی و اجتماعی روبه رو می گردد. به همین دلیل، کجروان سعی دارند کجروی های خود را از دید ناظران قانون، اخلاق عمومی و نظم اجتماعی پنهان نمایند؛ زیرا در غیر این صورت با پیگرد قانونی، تکفیر اخلاقی و طرد اجتماعی مواجه می شوند. آسیب های اجتماعی پدیده هایی واقعی، متغیر، قانونمند و قابل کنترل و پیشگیری اند. کنترل پذیری آسیب های اجتماعی شناخت علمی آن ها را در هر جامعه ای برای پاسخ به پرسش های نظری و عملی و کاربردی از ایده ها و یافته های علمی تولید شده در برنامه ریزی های کوتاه و بلند مدت برای مقابله صحیح با آسیب های اجتماعی، درمان یا پیشگیری از گسترش و پیدایش آن ها را ضروری و پر اهمیت می سازد. (ستوده،1383: 24)

انواع آسیب های اجتماعی

بی شک هر جا که گروهی از انسان ها دور هم جمع می شده اند، برای برآورده کردن نیازهای خود، تأمین امنیت، آسایش و سلامت و هر نوع نیاز دیگری، قوانین و هنجارهایی ساخته و همه را به پیروی از آن فراخوانده اند. این هنجارها، بسته به تاریخ، جغرافیا و طبیعت انسان ها متفاوت بوده و میزان تبعیت افراد و گروه ها از این هنجارها نیز متغیر بوده است. اگر در جامعه ای هنجارها مراعات نشود، کجروی پدید می آید و رفتارها آسیب می بیند. تخلف و عدم پایبندی به هنجارهای اجتماعی موجب پیدایش آسیب اجتماعی می شود. مسئله مربوط به آسیب های اجتماعی از دیر باز در جامعه بشری مورد توجه اندیشمندان بوده است. همزمان با گسترش انقلاب صنعتی و گسترش دامنه نیازمندی ها، محرومیت های ناشی از عدم امکان برآورده شدن خواست ها و نیازهای زندگی موجب گسترش شدید و دامنه دار فساد، عصیان، تبهکاری، سرگردانی، دزدی و انحرافات جنسی و دیگر آسیب ها شده است. هر چند اکثر مشکلات اجتماعی انواعی تکراری در طول نسل های مختلف هستند.در واقع از آسیب های عمده اجتماعی می توان به فقر، بیکاری، اعتیاد، سرقت، طلاق، تکدگری، بی خانمانی، انحرافات جنسی، کودک آزادی، خشونت علیه زنان و کودکان و ... نام برد. (صدیق سروستانی،1386: 82)

عوامل پیدایش آسیب های اجتماعی

  محققین در پیدایش انحرافات اجتماعی و رفتارهای نابهنجار و آسیب زا عوامل متعددی را به عنوان عوامل پیدایش و زمینه ساز مؤثر می دانند. از جمله این عوامل می توان به موارد زیر اشاره کرد:

4-1- عوامل فردی:جنس، سن، وضعیت ظاهری و قیافه، ضعف و قدرت، بیماری، عامل ژنتیک و ...

 4-2- عوامل روانی:حساسیت، نفرت، ترس و وحشت، اضطراب، کم هوشی، خیال پردازی، قدرت طلبی، کم رویی، پرخاشگری، حسادت، بیماری های روانی و ...

4-3-عوامل محیطی:اوضاع و شرایط اقلیمی، شهر و روستا، کوچه و خیابان، گرما و سرما و ...

4-4-عوامل اجتماعی: خانواده، طلاق، فقر، فرهنگ، اقتصاد، بیکاری، شغل، رسانه ها، مهاجرت، جمعیت و ...

از آن جا که ممکن است در پیدایش هر رفتاری، عوامل فوق و یا حتی عوامل دیگری نیز مؤثر باشد، از این رو نمی توان به یکباره فرد بزهکار را به عنوان علت العلل در جامعه مقصر شناخت و سایر عوامل را نادیده گرفت. مهم ترین عامل در انحراف افراد و ارتکاب عمل نابهنجار، فردی است که موجب سوق یافتن وی به سمت بزهکاری می شود؛ چرا که فردی که می خواهد اولین بار دست به بزهکاری بزند، نیازمند فردی است که او را راهنمایی کرده و به این سمت هدایت کند. دومین عامل، امکانات و شرایطی است که فرد در اختیار دارد و زمینه ارتکاب وی را برای اعمال خلاف اجتماع فراهم می آورد. فقر در خانواده، عدم تأمین نیازهای اساسی خانواده، دوستان ناباب، محیط آلوده و ... نیز از عوامل روی آوری فرد به بزهکاری است. در عین حال، مهم ترین عامل یعنی خود فرد نیز نقشی تعیین کننده ای در این زمینه بازی می کنند.اما عوامل اجتماعی نقش مهمی را در گرایش فرد به آسیب ها و انحرافات اجتماعی دارد. (عبدی،1371: 455)

در بررسی آسیب ها و انحرافات اجتماعی، به عنوان یک پدیده اجتماعی، باید به علل اجتماعی انحرافات نگریسته شود. در این خصوص عوامل متعددی نقش دارند، عواملی چون: عدم پای بندی خانواده ها به آموزه های دینی، آشفتگی کانون خانواده، طرد اجتماعی، نوع شغل، بی کاری و عدم اشتغال، فقر و مشکلات معیشتی، دوستان ناباب، محیط نامناسب، فقر فرهنگی و تربیت نادرست، رسانه ها و وسایل ارتباط جمعی و ... در این میان یکی از عوامل مهم اجتماعی در بروز آسیب ها و انحرافات اجتماعی عدم پای بندی خانواده ها به آموزه های دینی است.برای جلوگیری از این امر در خانواده ها می توان با تقویت اعتقادات فرزند، به ویژه در کودکی و نوجوانی، در کنار پای بندی عملی خود والدین به آموزه های دینی به ویژه به فریضیه بسیار مهم نماز قدم های عملی محکمی برداشت.  اصولا اسلام به پیش گیری جرم بیش از اصلاح مجرم اهتمام دارد. به همین دلیل پیش از هر چیز به عوامل به وجود آورنده و زمینه های گناه و جرم توجه ویژه دارد و برای مقابله با آن چاره سازی کرده است. اسلام، آگاهی، علم و تفکر را مایه اساسی هر نوع پیشرفت و سعادت دانسته، آن را بسیار می ستاید و از جهل و نادانی که مایه بدبختی و گناه است، نهی می کند. به امر رعایت بهداشت و نظافت عنایت ویژه داشته و برای سلامت روح و روان، نیز به اقامه نماز و دعا امر فرموده و گذشت، مهربانی و صبوری. حق شناسی، سپاسگزاری، رعایت حرمت دیگران، عدل و احسان، توصیه نموده و از نفاق، ریا، دروغ، افترا و تحقیر به شدت بیزاری جسته است. همه افراد را در برابر اعمال خویش مسئول دانسته و می فرماید: هر کار ریز و درشتی در اعمال افراد ثبت و عمل هیچ کس ضایع نخواهد شد.

علاوه بر این، به امر به معروف و نهی از منکر به عنوان وظیفه همگانی توجه کرده و انجام عبادات روزانه فردی و جمعی که همانا نماز نام دارد را به عنوان عوامل پیش گیرانه مطرح کرده است. البته، در جای خود پس از وقوع جرم و علی رغم آن همه التفات و توجه به امر پیش گیری و اصلاح و بازپروری، اسلام برای مجازات نیز ـ به عنوان اهرمی برای جلوگیری از تکرار وقوع جرم ـ تأکید فراوان دارد. در واقع، مجازات ها در اسلام نیز برای امر پیش گیری است.(ملیحی، 1393: 12)

اهمیت نماز و عبادت و تاثیر آن بر کاهش آسیب های اجتماعی

اگر بخواهیم درباره اهمیت نماز و عبادت و تاثیر آن بر کاهش آسیب های اجتماعی بحث کنیم، باید گفت که بعد از قرآن کریم  هیچ کس چون پیامبر و اهل بیت (ع) نمی توانند تأثیرات نماز را در زندگی فردی و اجتماعی انسان ها بیان نمایند. چون آنان با تمامی ذرات وجود خویش حقیقت نماز را درک کرده اند و در حال نماز به معراج می رفتند و در ملکوت به پرواز درمی آمدند.  البته تأثیر نماز در بعد فردی و اجتماعی آن قدر عظمت دارد که اندیشمندان بزرگ و منصف جهان نیز از تأثیر نماز گفته اند و آن ها را تجربه و لمس کرده اند. برای آگاهی از گفته های آنان به چند مورد آن اشاره می کنیم. مهاتما گاندی در مورد عبادت و نماز می گوید:اگر دعا و عبادت و اعتقاد به خدا نبود من مدت ها پیش دیوانه شده بودم.  (کارنگی، 1375: 285).ویلیام جیمیز پدر علم روان شناسی و استاد دانشگاه هاروارد می گوید:ما و خدا با هم سرو کار داریم و هنگامی که قلب خود را به سادگی به او عرضه می داریم سرنوشتمان روشن خواهد بود. (کارنگی، 1375: 285).دکتر الکسیس کارل نویسنده کتاب بشر  گمنام و برنده جایز نوبل می گوید:قوی ترین قدرتی که ممکن است انسان تولید کند، نیروی دعا و عبادت است قدرتی که همانند نیروی جاذبه زمین وجودش حقیقی و قابل لمس و حس است. (کارنگی، 1375: 285).دکتر هوماس هایسلوپ می گوید:مهم ترین عامل خواب آرام بخش که من در طول سال های متمادی تجربه و ممارستم در مسائل روان به آن پی برده ام همین نماز است. (راشدی، 1380: 73).این گوشه ای از اعترافات دانشمندان بزرگ جهان در مورد نماز است که گویای بسیاری از واقعیت هاست.

5-1-تأثیرات نماز در زندگی فردی انسان ها

-نماز عامل توجه دائمی به خداست.یاد خدا بهترین وسیله براى خویشتن دارى و کنترل غرایز سرکش و جلوگیرى از روح طغیان است. «نمازگزار» همواره به یاد خدا مى باشد، خدایى که از تمام کارهاى کوچک و بزرگ ما آگاه است، خدایى که از آن چه در زوایاى روان ما وجود دارد و یا از اندیشه ما مى گذرد، مطّلع و باخبر است و کم ترین اثر یاد خدا این است که با خودکامگى انسان و هوس هاى وى اعتدال مى بخشد، چنان که غفلت از یاد خدا و بى خبرى از پاداش ها و کیفرهاى او، موجب تیرگى عقل و خرد و کم فروغى آن مى شود.انسان غافل از خدا در عاقبت اعمال و کردار خود نمى اندیشد و براى ارضاى تمایلات و غرایز سرکش خود حد و مرزى را نمى شناسد و این نماز است که او را در شبانه روز پنج بار به یاد خدا مى اندازد و تیرگى غفلت را از روح و روانش پاک مى سازد.به راستى، انسان که پایه حکومت غرایز در کانون وجود او مستحکم است، بهترین راه براى کنترل غرایز و خواست هاى مرزنشناس او همان یاد خدا، یاد کیفرهاى خطاکاران و حساب هاى دقیق و اشتباه ناپذیر آن مى باشد. از این نظر قرآن یکى از اسرار نماز را یاد خدا معرّفى مى کند:« اَقِمِ الصَّلوةَ لِذِکْرى؛ (طه/14) نماز را براى یاد من بپا دار». (عبدالحسین زاده،محمد و لطیفی،میثم،1393: 19)

-نماز عامل انذار و دوری از گناه است.نمازگزار ناچار است که براى صحّت و قبولى نماز خود از بسیارى از گناهان اجتناب ورزد؛ مثلا، یکى از شرایط نماز مشروع بودن و مباح بودن تمامى وسایلى است که در آن به کار مى رود، مانند آب وضو و غسل، جامه اى که با آن نماز مى گزارد و مکان نمازگزار، این موضوع سبب مى شود که گِرد حرام نرود و در کار و کسب خود از هر نوع حرام اجتناب نماید؛ زیرا بسیار مشکل است که یک فرد تنها در امور مربوط به نماز به حلال بودن آنها مقیّد شود و در موارد دیگر بى پروا باشد.گویا آیه زیر به همین نکته اشاره مى کند و مى فرماید: «اِنَّ الصَّلوةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنْکَرِ؛ (عنکبوت/45) که نماز (انسان را) از زشتى ها و گناه باز مى دارد.»

نماز عامل پاکی جان و جسم است.از آن جا که نمازگزار در برخى از مواقع همه بدن را باید به عنوان”غسل» بشوید و معمولا در شبانه روز چند بار وضو بگیرد و پیش از غسل و وضو تمام بدن را از هر نوع کثافت و آلودگى پاک سازد؛ ناچار یک فرد تمیز و نظیف خواهد بود. از این نظر نماز به بهداشت و موضوع نظافت که یک امر حیاتى است کمک مى کند. نماز عامل انضباط و وقت شناسى برای انسان محسوب می شود. نمازهاى اسلامى هر کدام براى خود وقت مخصوص و معیّنى دارد و فرد نمازگزار باید نمازهاى خود را در آن اوقات بخواند، لذا این عبادت اسلام به انضباط و وقت شناسى کمک مؤثّرى مى کند.بالاخص که نمازگزار باید براى اداى فریضه صبح پیش از طلوع آفتاب از خواب برخیزد، طبعاً یک چنین فردى گذشته از این که از هواى پاک و نسیم صبحگاهان استفاده مى نماید، به موقع فعّالیّت هاى مثبت زندگى را آغاز مى کند. اقامه نماز و داشتن رنگ الهي، مانع گرفتن رنگ شيطاني است.  چنان كه كسي كه لباس سفيد بپوشد، حاضر نيست در جاي كثيف و آلوده بنشيند. در كنار نماز، معمولا به زكات توصيه شده است كه فرد را از منكر بخل و بي تفاوتي در برابر محرومان و جامعه را از منكر فقر كه زمينه رويكرد به منكرات است، رها مي سازد.

نماز داراي احكام و دستوراتي است كه رعايت هريك از آنها انسان را از بسياري گناهان بازمي دارد؛از جمله:

شرط حلال بودن مكان و لباس نمازگزار، انسان را از تجاوز به حقوق ديگران باز مي دارد.

رعايت شرط پاك بودن آب وضو، مكان، لباس و بدن نمازگزار، انسان را از آلودگي و بي مبالاتي دور مي كند.

شرط اخلاص، انسان را از منكر شرك، ريا و سُمعه باز مي دارد.

شرط قبله، انسان را از منكر بي هدفي و به هرسو توجه كردن باز مي دارد.

ركوع و سجده، انسان را از منكر تكبر باز مي دارد.

توجه به پوشش مناسب در نماز، انسان را از منكر برهنگي و بي حيايي حفظ ميكند.

توجه به عدالت امام جماعت، سبب دوري افراد از فسق و خلاف مي شود.

نماز جماعت، انسان را از گوشه گيري نابجا نجات مي دهد.

احكام و شرايط نماز جماعت، بساري از ارزش ها را زنده مي كند؛ از جمله:

مردمي بودن،

جلو نيافتادن از رهبر،

عقب نماندن از جامعه،

سكوت در برابر سخن حق امام جماعت،

ارزش گذاري نسبت به انسان هاي با تقوا،

دوري از تفرقه،

دوري از گرايش هاي مذموم نژادي، اقليمي و سياسي

حضور در صحنه

لزوم تلاوت سوره حمد در هر نماز:

رابطه انسان را با آفريننده جهان،« رَبِّ الْعَالَمِينَ»

با تشكر، تعبّد و خضوع در برابر او،«إِيَّاكَ نَعْبُدُ”

با توكل واستمداد از او،« إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ»

با توجه و يادآوري معاد،” مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ»

با رهبران معصوم و اولياي الهي،”أَنعَمتَ عَلَيهِمْ”

با برائت از رهبران فاسد،”غَيرِ المَغضُوبِ»

رابطه انسان را با ديگر مردم جامعه” نَعْبُدُو نَسْتَعِينُ” بيان مي كند كه غفلت از هر يك از آنها منكر، يا زمينه ساز منكري بزرگ است(قرائتي،153:1380)

نظافت و بهداشت را در مسواك زدن، وضو، غسل و پاك بودن بدن و لباس مي بينيم

جرئت، جسارت و فرياد زدن را از اذان مي آموزيم.

حضور در صحنه را از اجتماع در مساجد ياد می گيريم.

توجه به عدالت را در انتخاب امام جماعت عادل می یابیم.

توجه به ارزش ها و کمالات را از كساني كه در صف اول مي ايستند، به دست مي آوريم.

جهت گيري مستقل را در قبله احساس می كنيم. يهوديان به سويي و مسيحيان به سوي ديگر مراسم عبادي خود را انجام مي دهند و مسلمانان بايد مستقل باشند، بنابراين به فرمان قرآن، كعبه قبله مستقل مسلمانان مي شود تا استقلال در جهت گيري آنان حفظ شود.

مراعات حقوق ديگران را در اين مي بينيم كه حتي يك نخ غصبي نبايد در لباس نمازگزار باشد.

توجه به سياست را آن جا احساس مي كنيم كه در روايات مي خوانيم نمازي كه همراه با پذيرش ولايت امام معصوم نباشد قبول نيست.

توجه به نظم را در صف هاي منظم نماز جماعت و توجه به شهدا را در تربت كربلا و توجه به بهداشت محيط رادر سفارش هايي كه براي پاكي و نظافت مسجد و مسجدي ها داده شده است مي بينيم. توجه به تغذيه سالم را آن جا مي بينيم كه در حديث آمده است اگر كسي مشروبات الكلي مصرف كند تا چهل روز نمازش قبول نيست. توجه به همسر را آن جا مي بينيم كه در حديث مي خوانيم اگر ميان زن و شوهري كدورت باشد و يا يكديگر را بيازارند و بدزباني كنند، نماز هيچ كدام پذيرفته نيست(قرائتي،82:1382) آراستگي ظاهر را آن جا مي بينيم كه سفارش كرده اند از بهترين لباس، عطر و زينت در نماز استفاده كنيم و حتي زن ها وسايل زينتي خود را در نماز همراه داشته باشند. (عبدالحسین زاده،محمد و لطیفی،میثم،1393: 19)

در پایان این بخش می توان اینگونه بیان کرد که نماز به عنوان مهم ترین دستور الهی در صورت برپایی کامل و صحیح آن باعث شکل گیری سبک زندگی اسلامی شده  و این سبک زندگی جامعه را از هر گونه آسیب و انحراف چه در بعد فردی و چه در بعد اجتماعی مصون خواهد ساخت.

عبدالحسین زاده  و لطیفی در تحقیقی مدل این موضوع را ارائه نموده اند:

جدول تاثیر نماز در لایه های سه گانه سبک زندگی

(عبدالحسین زاده،محمد و لطیفی،میثم،1393: 40)

تأثیرات نماز در زندگی اجتماعی انسان ها

اسلام دینی است که اساس خود را خیلی صریح بر پایه اجتماع قرار داده است و ضمن تأکید بر خودسازی فردی به اجتماع نیز نظری خاص دارد. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می نویسد: اسلام تنها دینی است که اساس خود را خیلی صریح و روشن بر پایه اجتماع قرار داده است و در هیچ شأنی از شئون خود نسبت به اجتماع بی اعتنا نبوده است. برای روشن شدن مطلب کافی است که در گسترش فوق العاده اعمال انسانی و دسته های مختلف احکام آن ها مطالعه شود. این دین الهی تمام آن ها را با کثرت فوق العاده ای که دارند احصاء نموده و برای هر یک از آن ها حکمی مقرر داشته و تمام این احکام و مقررات را نیز در یک قالب اجتماعی بیان داشته و تا آن جا که ممکن بوده روح اجتماعی را در جمیع احکام و مقررات خود تنفیذ نموده است. (طباطبایی، بی تا: 160)

نماز در اوقات معیّن نمودارى از وحدت و یگانگى ملّت بزرگ اسلام است؛ زیرا همه مسلمان ها در وقت هاى مخصوصى رو به قبله ایستاده و با آداب خاصّى خداوند جهان را مى پرستند، این خود نمونه بزرگى از اتّحاد و یگانگى ملّتى است که اسلام همه را به وسیله آن عبادت متّحد و متشکّل نموده است.هرگاه این نمازها به صورت جماعت برگزار گردد، روح وحدت و اتّحاد و مساوات و برابرى، از صف هاى منظّم و فشرده نمازگزاران نمایان خواهد بود و اهمّیّت این اتّحاد و یگانگى معنوى نیازى به توضیح ندارد.گرچه اسرار و فواید اجتماعى و تربیتى نماز منحصر به اینها نیست، ولى همین قدر روشنگر عظمت و اسرار خطیر این فریضه الهى مى باشد. بنابراین می توان در کلام نورانی ائمه اطهار(ع) تأثیرات نماز در زندگی اجتماعی را اینگونه برشمرد:علنی شدن عبادت پروردگار، آشکار شدن یکتاپرستی و توحید، قبول شهادت مسلمین درباره یکدیگر، رسیدگی به بینوایان و یاری درماندگان، ترویج نیکوکاری، پیشگیر از وقوع بسیاری از گناهان و مناهی خداوند، جلوگیری از انواع فسادها.با این  اوصاف جامعه در سایه نورانیت نماز اصلاح می شود و میزان هنجارشکنی در آن به شدت کاهش می یابد. چپزی که در آزمون فرضیات اکثر قریب به اتفاق پاسخ دهندگان به آن پاسخ مثبت داده بودند که نماز باعث اصلاح جامعه می شود و جامعه را از انحراف نجات می دهد.در واقع نمازگزار باید حقوق مردم خصوصاً محرومان را ادا نمایدرسیدگی به نیازمندان و محرومان جامعه و ادای حقوق محرومان به درجه ای از اهمیت دارد که اگر نمازگزار به حقوق آنان توجهی نکند نمازش پذیرفته نیست. امام رضا(ع) در این باره می فرماید:من صلی و لم یُزکِّ لم تُقبَل صَلوتُهُ. هر کس نماز بخواند ولی زکات نپردازد نمازش قبول نمی شود. (قرائتی، 1369: 58)

آثار اجتماعی نماز در  پیشگیری از انحرافات و آسیب های اجتماعی بسیار فراوان است.  در این مقال اندک به بعضی از این آثار می پردازیم.

5-2-1- همدلی، وحدت و همگرایی

نماز به واقع عامل وحدت و همگرایی است. چرا که همه انسان ها را از هر قوم و قبیله و نژاد و با هر رنگ و از هر جنس و در هر درجه و مقام علمی و منزلت اجتماعی به درگاه خداوند می کشاند. درجه و رتبه های مادی در این میان رنگ می بازد و همه در یک صف واحد در مقابل آفریدگار خود پیشانی تضرع و خواری را بر زمین می نهند و جلوه ای زیبا از وحدت بین امت اسلامی را نمایش می دهند.

5-2-2-کاهش بسیاری از گناهان و معضلات اجتماعی

کارکرد اصلی نماز در واقع بازداشتن افراد از گناه و زشتی است.امیر علی(ع) می فرماید:نماز دژ محکمی است که نمازگزار را از حملات شیطان حفظ می کند. این امر به قدری در قرآن مورد تاکید واقع شده که ملاکی برای قبولی نماز محسوب می گردد. به این معنا که نمازی پذیرفته خواهد شد که نمازگزار را از فحشا و منکرات برحذر دارد. به همین دلیل پیامبر بزرگ اسلام می فرماید: کسی که نمازش او را از کارهای زشت و ناپسند باز ندارد، فاصله بین او و خدا افزایش می یابد.. (محبی و همکاران،1392: 784)

5-2-3-آرامش و امنیت

نماز باعث پاکی روح و تهذیب نفس می شود و نمازی که با خضوع، خشوع، معرفت و اخلاص برپا شود به نمازگزار اعتماد به نفس و عزت نفس می دهید. انسان به خاطر ایمانی که دارد، سبک بال است، تعلق خاطر و وابستگی دنیایی ندارد، حوادث تلخ و شیرین را می پذیرد و برای آنها تحلیل منطقی دارد. وقتی انسان به یاد خداست، سر تعظیم در مقابل غیر خدا فرود نمی آورد، فقط به خدا توکل می کند و هر چیزی به غیر از خدا در نظرش کوچک و کم ارزش است، روانش زلال، صاف و روشن است، چون از بدی ها دوری می کند، آسوده خاطر و ایمن است، یاد خدا روح و روانش را به آرامش می رساند و نگران مواخذه و حساب و کتاب نیست، خداوند سبحان در سوره رعد آیه 28 می فرماید: یاد خدا آرامش بخش دل هاست.(محبی و همکاران،1392: 784) هم چنین در سوره معارج آیه 19 تا 23 آمده است: همانا انسان مخلوقی طبعا سخت، حریص و بی صبر است و چون شر و زیانی به او رسد، سخت بی قراری کند و چون مالی به او رسد در نماز و طاعت خدا عمر گذارنند. امام علی (ع) نیز در این خصوص می فرمایند: یاد خدا، روشنایی سینه ها آرامش دل هاست. هم چنین می فرمایندک یاد خدا داوری انواع بیماری های روان است.

5-2-4-احیا و حفظ ارزش ها و سنن پسندیده

  یکی از نتایج برپایی نماز احیا، حفظ و گسترش سنن الهی در روی زمین است. نمازگزار هر روز چندین بار با خلوص نیت چنین می خواندکه : خدایا ما را به راه راست هدایت فرما، راه آنان که به آنها (انبیا و اولیا) انعام فرمودی، نه راه کسانی که مورد غضب قرار گرفتند یا آنهایی که گمراه شدند، نمازگزار بهترین ارزش ها، آداب، راه و رسم زندگی را از خدا طلب می کند. در قنوت و دعای خود بهترین ها را نیز برای همنوعان و بندگان خدا آرزو می کند و در سلام پایان نماز به بندگان صالح خدا درود و سلام می فرستد. نمازگزارنظافت، پاکیزگی و بهداشت را پیشه خود می کند، حلالترین و پاک ترین غذاها و نوشیدنی ها را مصرف می کند، با بهترین، پاک ترین و حلال ترین لباس و زیباترین وجه به ملاقات خدای خود می رود. برای سربلندی در پیشگاه حضرت حق گرد امور حرام نمی رود و تلاش می کند که کارهای شایسته و پسندیده انجام دهد و فضایل بیش تری کسب نماید. همه این نکات احیاء گسترش و حفظ ارزش ها و سنن پسندیده انسانی و متعالی را به دنبال دارد.

5-2-5-مردم داری

  در نماز نه تنها پروردگار را بزرگ می شماریم و بر درگاهش رکوع و سجده می کنیم بلکه بندگان او را به تبعیت از خودش که می فرماید:” وِّ لّقّد کّرّمنا بّنی آدّم” مورد احترام و تکریم قرار می دهیم. امام صادق (ع) می فرماید: کسی که دین خدا را بزرگ دارد، حق برادران دینی اش را بزرگ می دارد وآن که دین خود را سبک می شمارد برادران خود را خوار می دارد.   درجای جای نماز تکریم انسان ها نهفته است، در سوره حمد خدا را از آن جهت ستایش می کنیم که پروردگار جهانیان است”اّلحّمدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِين». با اینکه فرد نماز می خواند ولی بسیاری از افعال مانند” نَعْبُدُ»،« نَسْتينُ»،”اِهدِنا» به صورت جمع به کار برده می شود. در قنوت مردمان را دعا می کنیم و در سلام نماز ضمایر و صیغه های جمع مانند” عَلَينا»،”عِباد»،”صالِحین» و”عّلیکُم» را به کار می بریم.

  در اسلام نماز جماعت یعنی به همراه مردم دیگر نماز خواندن، بسیار فضیلت، ثواب و ارزش دارد و مورد تاکید قرار گرفته است و برخی نمازها مانند نماز جمعه را فقط  می توان با جماعت خواند. وقتی ما می پذیریم که در کنار دیگران نماز جماعت برپا کنیم این معنی را می رساند که برای دیگران ارزش و احترام قایل هستیم. خداوند بزرگ در سوره فتح آیه 28 و 29 در خصوص ویژگی های مومنان می فرماید: مومنان کسانی هستند که با کافران سخت و خشن و در میان خود نرم و مهربان هستند با یکدیگر رکوع و سجود می کنند و فضل و احسان خدا می جویند و خشنودی او طلب می کنند. دراین باره امام علی (ع) می فرماید: شیعیلن ما را با دو خصلت بیازمایید، وقت نماز را حفظ می کنند و با برادران دینی خود همدردی و مساوات دارند.

   هم چنین در سوره بقره آیه 84 آمده است: با مردم سخن نیک بگویید و نماز را به پا دارید. در روایات و احادیث هم چنین آمده است اگر بین دو مسلمان کدورت پیش آید و باهم قهر کنند و رابطه عاطفی و انسانی آنها قطع گردد نماز آنها اشکال دارد. در آیات و حدیث، داشتن رابطه خوب با مردم در کنار نماز، نشانه مومنان و شیعیان ذکر گردیده است و نماز، مردمداری، مهربانی و همدردی با مردم، مکمل یکدیگر معرفی شده اند.(محبی و همکاران،1392: 785)

5-2-6-کنترل اجتماعی

  هر جامعه برای اینکه اعضایش از هنجارها و قوانین آن پیروی کنند، اهرم ها و مکانیزم هایی دارد که به آن کنترل اجتماعی می گویند. در جامعه دینی و در بین دینداران نیز مکانیزم هایی وجود دارد که افراد را از هنجارشکنی، قانون گریزی، کجروی و فسق و فجور باز می دارد. یکی از این راه ها نماز است و نماز یاد خداست و کسی که به یاد خداست گرد معصیت و گناه نمی رود. نمازگزار عالم را محضر خدا می داند و خداوند را همیشه شاهد و ناظر بر اعمال خود می داند و اطمینان دارد که پس از مرگ باید پاسخگوی تمام اعمال خوب و بد خود (ولو کوچک به اندازه دانه خردل) باشد. این انسان هیچگاه خطا نخواهد کرد زیرا اعتقاداتش او را از گناه و خطا باز می دارد. قرآن کریم در سوره عنکبوت آیه 45 می فرماید: به راستس که نماز انسان را از گناهان کبیره و اعمال ناپسند باز می دارد. امام رضا (ع) در حکمت نماز جماعت می فرمایدک نماز را برای باز داشتن از بسیاری از معصیت ها، خدای عزوجل مقرر کرده اند. کسی که نماز می خواند نباید لباسش غصبی باشد، از مال حرام تهیه نشده باشد، غذایش نیز پاک و سالم باشد. در حدیث آمده است اگر کسی مشروبات الکلی مصرف کند، تا چهل روز نمازش قبول نیست. بنابراین گرایش به نماز و اقامه آن سبب می شود تا نمازگزلر برای اینکه نمازش مقبول بیفتد، از انجام امور حرام پرهیز می کند و حقوق دیگران را مراعات می کند. پیامبر خدا (ص) می فرماید: کسی که یک لقمه از حرام بخورد، تا چهل شب نمازش قبول نیست و دعاهایش مستجاب نمی شود.

   در قرآن کریم سوره هود آیه 114 درباره نقش نماز در از بین بردن بدی ها آمده است: نماز را در دو طرف روز و نیز در ساعات تاریکی شب بر پا دارید البته نیکوکاری های شما، بدکاری هایتان را نابود می سازد و این نماز یادآوری است برای اهل ذکر. نماز نه تنها نقش بازدارنده ای دارد بلکه قرآن کریم در سوره مبارکه مریم آیه شریفه 59، ترک آن را زمینه گرایش به همه مفاسد می داند و می فرماید: بعد از انبیاء گروهی جانشین آنها شدند که نماز را ضایع کردند و از شهوات پیروی کردند.(محبی و همکاران،1392: 786)

5-2-7-آبادانی و تکامل فرد و جامعه

  نماز یکی از عوامل موثر در رشد و تعالی فرد و جامعه می باشد. اقامه صحیح نماز و مورد قبول خدا قرار گرفتن آن، مستلزم رعایت اموری مانند نظافت و شستشوی بدن، حلال بودن طعام، خوراک و نوشیدنی، غصبی نبودن و حلال بودن لباس نمازگزار و مکان عبادت پرهیز از بسیاری از امور و کارهای حرام و اهتمام به انجام امور پسندیده و نیک است. توجه و رعایت این موارد، نه تنها به رشد و تعالی فرد می انجامد بلکه به توسعه و پیشرفت جامعه نیز کمک می کند رسول خدا (ص) می فرماید: نماز معراج مومن است. پیامبر اکرم (ص) سه صفت و عمل را سبب بالا رفتن درجات معنوی و رشد فضایل و باعث محبوبیت در پیشگاه خداوند می داند و می فرماید: به هنگام هوای سرد، وضوی خوب و کامل گرفتن، در شور و شوق فرا رسیدن وقت نماز به انتظار نشستن و حرکت به سوی اقام نماز جماعت و شرکت در نماز جماعت چه در شب و چه در روز.

  اقامه نماز و ذکر و پرستش خداوند رحمان و سبحان، باعث نزول رحمت خدا و فراخی رزق و روزی میشود. خداوند رحمان در سوره ابراهیم آیه 7 می فرماید: اگر شما بندگان، شکرگزار نعمت ها باشید، بر نعمت های شما می افزاییم و اگر کفران نعمت کنید، شما را به عذاب شدید گرفتار می کنیم. حضرت علی (ع) نیز می فرماید: کسی که شکر و سپاسگزاریش زیاد باشد خیر و برکتی که از راه شکرگزاری به او می رسد زیاد خواهد. هم چنین پیامبر بزرگ اسلام (ص) می فرمایند: رحمت خدا به امت نمی رسد مگر آنکه یکدیگر را دوست داشته باشند به هم هدیه دهند در امانت خیانت نکنند از مال حرام دوری کنند مهمان نواز باشند نماز را به پا دارند و زکات مال خود را بپردازند. هم چنین می فرمایند: که نماز سفره گسترده خدا در زمین است.

  در نماز واژه رحمت بسیار به کار رفته است، سراسر نماز سرشار از ادای واژه رحمت است که رحمت و بخشندگی خداوند رحمان و رحیم را به بندگان یادآوری می کند که آنان که کارهای نیک و حسنه انجام می دهند که خود عوامل و شاخص های اصلی توسعه، قلمداد می شوند. جامعه ای به توسعه، آبادانی و تکامل خواهد رسید که مردمش از بهداشت، تندرستی، آرامش، امید به آینده نظم و انضباط و امنیت برخوردار باشند. زیرا این عوامل بستر و زمینه های لازم برای توسعه را فراهم می کنند. جامعه ای که مردم آن به علم و تحقیق تمایل نشان دهند و تفکر و روحیه علمی برخوردا شوند، قله های کمال، پیشرفت و توسعه را به آسانی فتح خواهند کرد و نماز مسلمانان را وا می دارد تا برای اقامه صحیح نماز به تحقیق و مطالعه بپردازد.

5-2-8- تشکیل خانواده و استحکام آن

  در اسلام به ازدواج و تشکیل خانواده بسیار اهمیت داده شده و از آن به عنوان محبوب ترین بنا نزد خدا و سنت پیامبر یاد شده است. رسول گرامی (ص) ازدواج نکردن را دوری از سنت خویش میداند. دین مبین اسلام برای انتخاب همسر معیارهایی قائل است از جمله تقوی، پرهیزگاری و اقامه نماز. در اسلام سفارش شده است اگر کسی اهل مسجد و جماعت نیست و عملا به عبادت و نماز بدون عذر پشت پا می زند، او را به عنوان همسر خوب انتخاب نکنید. و اگر شخص دیندار و با تقوایی به خواستگاری آمد به او زن بدهید. اسلام برای نماز و عبادت افراد متاهل ارزش و فضیلت بیش تری قائل است. معتقد است با ازدواج دین کامل می شود و افراد بهتر می توانند به کارهای نیک و پسندیده اقدام کنند و خود را از گناه و منکرات باز دارند. امام صادق (ع) می فرمایند: دو رکعت نمازی که متاهل بجای اورد، برتر از هفتاد رکعت نماز است که فرد مجرد به پا دارد.

   بنابراین نمازگزاران برای اینکه با نماز خود فضیلت و ثواب بیش تری کسب کنند، از سنت رسول الله پیروی کرده باشند، بدی ها و گناهان خود را از بین ببرند، خود را از پلیدی ها و منکرات بازدارند و ایمان بیش تری کسب کنند؛ ازدواج می کنند و تشکیل خانواده می دهند. از طرفی اگر انسان تقوی و پرهیزگاری را پیشه خود سازد و اهل نماز باشد، خود را مقید و متعهد می داند که از بدی ها، انحرافات و امور حرام دوری گزیند. به علاوه نماز انسان را از فحشا و منکرات باز می دارد و چون بهترین و بزرگترین ذکر و یاد خدا می باشد، به انسان آرامش و اطمینان می دهد. این مسائل به استحکام خانواده کمک می کند، خانواده را بیمه می کند و آرامش را برای خانواده به ارمغان می آورد. تحقیقات نشان می دهد، بی بندوباری، عدم پایبندی به موازین اخلاقی، معاشرت های ناسالم و غیر شرعی، بی عفتی و فساد اخلاقی، عواملی هستند که بنیاد خانواده را سست و به فروپاشی آن و جدایی و طلاق کمک می کند. یکی دیگر از عواملی که سبب دوام و بقای کانون گرم خانواده می باشد، از عواملی که سبب دوام و بقای کانون گرم خانواده می باشد، خوش رفتاری و محبت به زن و فرزندان است که اسلام سفارش بسیاری در این زمینه کرده است. در حدیثی آمده است: اگر میان زن و شوهر کدورت باشد یا یکدیگر را بیازاند و بد زبانی کنند، نماز هیچ کدام پذیرفته نیست. بررسی آیات شریف قرآن، احادیث و متون اسلامی نشان می دهد که در فرهنگ اسلامی نماز و ازدواج هر دو بنایی محبوب، آرام بخش و تسکین دهنده، نور پاک و ترک آنها موجب گرفتاری در آتش جهنم خواهد شد. (محبی و همکاران،1392: 788)

5-2-9- جلوگیری از انحطاط فرد در جامعه

  نماز می تواند از سقوط و انحطاط فرد در جامعه جلوگیری کند و وسیله محو گناهان و تز بین رفتن بدی ها و در نتیجه مانع از سقوط فرد و جامعه گردد. در قرآن کریم سوره هود آیه 114 آمده است: همانا کارهای نیک، گناهان را محو و از بین می برد. پیامبر اسلام (ص) می فرماید: گناهانی که میلن دو نماز وافع شود، مورد عفو قرار می گیرد. امام علی (ع) نیز می فرماید: اگر بعد از گناه، دو رکعت نماز خوانده و از خداوند، عافیت درخواست شود، اثر آن گناه محو می شود. امام جعفر صادق (ع) نیز می فرمایند: اگر مومن تصمیم به گناه و نافرمانی خدا بگیرد، از رزق وروزی محروم می شود. ترک نماز محرومیت از رحمت خدا و تنگی معشیت و به دنبال آن فقر و ذلت است. نماز مرز میان کفر وایمان است و ترک نماز به منزله داخل در کفر است و سر انجام کفر، آتش، سقوط و انحطاط اغست. خداوند رحمان در سوره حج آیه 19 می فرماید: آیا نمی بینی که هرکس و هرچه در آسمان و زمین است و خورشید، ماه، ستارگان، کوه ها، درختان، جنبندگان و بسیاری از مردمان خدا را می پرستند و برایش سجده می کنند؟ و بسیارند کسانی که به خاطر عدم نیایش و پرستش پروردگار، عذاب بر آنان ثابت شده است و هر که را که خدا خوار کند، هیچ اکرام کننده و عزت بخشنده ای برایش نیست. نماز همانند دژی است که انسان را از فحشا و منکرات باز می دارد و راه ورود شیطان را مسدود می کند و باعث مصونیت فرد می شود. امیر مومنان (ع) می فرماید: نماز شیطان را سیه روی می کند(محبی و همکاران،1392: 786)

5-2-10- مقابله با سختی ها و مشکلات

   خداوند سبحان یکی از راه های مقابله با مشکلات، سختی ها و شدائد را پناه بردن به نماز و صبر و بردباری می داند و می فرماید: از صبر و نماز کمک بگیرد (سوره بقره، آیه 45). نماز انسان را متوجه خدا و قدرت لایزال وی می کند که هیچ قدرتی برتر از او نیست و هرچه اراده کند و بخواهد همان می شود. نماز گزار وقتی به خدا فکر می کند که مشیت همه امور در دست توانمند او می باشد و خالق همه مخلوقات است و از نیاز و خواسته تمام موجودات آگاهی دارد و به همه انسان ها لطف و عنایت دارد، در مواجهه با سختی ها، آرام میگیرد و برای تمام حوادث تلخ و شیرین زندگی توجیه منطقی دارد و می گوید” هرچه از دوست رسد نیکوست” و وقتی مصیبتی بر وی نازل آید گوید” اِنا لله وّ اِنا اِلّیهِ راجِعُون”.

5-2-11-اهتمام به رعایت حقوق اجتماعی

   یکی دیگر از آثار اجتماعی نماز این است که انسان را به رعایت حقوق دیگران وادار می کند. مکتب اسلام برای ایجاد چنین فرهنگی (حساسیت در برابر حقوق اجتماعی دیگران) در بین مسلمانان به نمازگزار هشدار می دهد که مبادا ذره ای از چیزهایی که به دیگران تعلق دارد، بدون رضایت صاحبانش، در مرحله ای از مراحل مختلف انجام نماز به کار گرفته شود. استاد شهید مطهری (رحمت الله علیه) در این زمینه می فرماید: اسلام می گوید: جایی که در آن نماز می خوانی، آبی که با آن وضو می گیری، حتی آن محلی که در آن آب وضو تو ریخته می شود، لباسی که با آن نماز می خوانی، تمام آن چه که با این عمل تو ارتباط دارد، باید مباح باشد؛ یعنی نباید حرام باشد. اگر یک نخ غصبی هم در لباس تو باشد، این عبادت پذیرفته نیست. این نیز پیاده کردن یک برنامه تربیتی مربوط به حقوق اجتماعی در پیکره عبادت است.

5-2-12-حق طلبی و عدالت خواهی

   نمازگزار هنگامی که می خواند” إِيَّاكَ نَعْبُدُ وإِيَّاكَ نَسْتينُ” خدایا تنها تو را می پرستم و از تو یاری و مدد می خواهم، خود را وامدار کسی نمیداند و وقتی”لا اِلهّ اِلا الله” را سر می دهد، یعنی دست رد به غیر خدا زده است و فقط خدا را بالاتر و بزرگتر می داند و هیچکس و هیچ چیز را همتای وی نمی داند. انسان می آموزد که همیشه طرفدار حق و طالب عدالت باشد. برای وی رعایت احترام، شأن و حقوق دیگران واجب و گاهی مقدم بر خود می باشد و اگر چنین نکند عبادتش مقبول حضرت حق قرار نمی گیرد. در نمازهای جماعت، یکی از شرایط امام، عادل بودن وی است و اگر امام عادل نباشد، نماز دارای اشکال و ایراد است. یعنی نمازگزاران در نماز درس عدالت طلبی می آموزند. و یاد می گیرند که عدالت در جامعه اسلامی، هدفی ارزشمند است که حتی در رکن اصلی و ستون دین نیز به آن توجه شده است، پس باید در جامعه تحقق پیدا کند که حتی انبیاء الهی نیز برای اقامه عدل و داد مبعوث شدند. (محبی و همکاران،1392: 786)

5-2-13-رشد اقتصادی و برطرف شدن اختلاف طبقاتی جامعه

امام رضا (ع) فرمودند: خداوند به سه چیز توأم با سه چیز دیگر فرمان داده است: به نماز، فرمان داده همراه با زکات؛ پس کسی که نماز بخواند و زکات ندهد، نمازش مورد قبول نمی شود. حضرت علی (ع) می فرمایند: همانا زکات با نماز، مایه تقرب مسلمان ها قرار داده شده است. پیامبر اکرم (ص) فرمودند: نماز تمام و کامل نمی شود مگر به زکات و از طرفی، چه در آیات قرآن و چه در روایات معصومین (ع)، در جاهای بسیاری، نماز و زکات با هم آمده اندو این می رساند که بین این دو، وسیله ارتباطی یعنی نماز که وسیله ارتباط با خدا و زکات که واسطه ارتباط با خلق خداست، ارتباط نزدیکی وجود دارد. بنابراین، توجه و عمل به این دستورات، به رشد و پویای اقتصاد جامعه اسلامی کمک کرده و از متمرکز شدن درآمدها و دارایی در دست عده ای خاص و تقسیم جامعه به دو گروه فقیر و غنی، جلوگیری می کند و این خود، مبارزه ای است با فقر و محرومیت در پرتو نماز و به عبارتی، به برکت نماز به محرومان و نیازمندان جامعه رسیدگی می شود و آن گاه که مسأله اسراف در آب وضو و طهارت را به این موضوع بیفزاییم، این برکات، چندین برابر خواهد شد.

نقش مسجد در پیشگیری از آسیب های اجتماعی

 مسجد مکانی است مقدس برای عبادت و مراسم جمعی، به‌خصوص نماز، دعا، نیایش، جشن‌ها و اعیاد اسلامی. مسجد کارکردهایی مهم در ابعاد فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و تعلیمی دارد. نماز جماعت، حضور در مسجد، تعامل نمازگزاران با یکدیگر، وعظ و منبر به پیشرفت فرهنگ جامعه کمک زیادی می‌کند. حضور در مسجد تأثیر آثار نماز را دو چندان می‌کند،‌ ازجمله آرامش الهی، معرفت‌یابی، نظم اجتماعی، تقوا و نیروی معنوی. جوانان با حضور در مسجد می‌توانند الگوی صحیح خود را پیدا کنند. خیرخواهی، مهرورزی، هدایت‌یابی، صراط‌شناسی، دوست‌یابی، انس با دیگران، شادابی، مسئولیت‌پذیری، مشاوره‌دهی و مشاوره‌خواهی ازجمله زمینه‌های معنوی هستند که با شرکت در برنامه‌های مسجد به‌دست می‌آیند و تقویت می‌شوند. به‌هرحال، فضای معنوی، هنر و معماری، قرائت قرآن، دعا و نماز و... مسجد را مرکز مهم هدایت و تجهیز قوای فکری و مهارت‌های زندگی و رشد اخلاق انسانی کرده است.

   مسجد در ابتدای امر تداعی‌کننده‌ی نماز، پرستش، دعا، نماز جماعت و مراسم‌های دینی است. اما با عنایت به کارکردها و نقش‌های نماز، به‌ویژه نماز جماعت، این فریضه در فرهنگ اسلامی جایگاه و نقشی والا در ابعاد تربیت فردی و اجتماعی و جلوگیری از آسیب های اجتماعی افراد دارد. مسجد ستادی مقدس برای آموزش و تربیت مذهبی است. مسجد آموزشگاهی عمومی برای شناخت دستورالعمل راه صحیح زندگی فردی و اجتماعی افراد است. مسجد دانشگاه انسان‌ساز و مکان تربیت صالحان و پاکان است. مسجد پایگاه یکتاپرستی، دفاع از حریم عقیده و ایدئولوژی حق و مکانی برای ایجاد زمینه‌ی وحدت جامعه‌ی موحد و یکتاپرست است.

  مسجد در مقام پایگاه و مرکز عبادت، نیایش، تهذیب نفس و خودسازی نقشی چشمگیر در تربیت دینی و عبادی کودکان و نوجوانان دارد. فضای روحانی و ملکوتی مسجد و معماری اسلامی، که از لطافت روح و ظرافت درک هنرمندان مسلمان حکایت می‌کند، موجب توازن و آرامش هر مسلمانی می‌شود و انسان را به مشاهده و تفکر سوق می‌دهد. در مسجد، فرد مؤمن هیچ‌گاه فقط ناظر نیست و احساس تنهایی و غربت نمی‌کند؛ بلکه می‌توان گفت او در خانه‌ی خودش است. مسجد هم خانه‌ی مسلمان است و هم مدرسه‌ی او. روحانی مسجد مانند پدری دلسوز و مهربان که با بچه‌ها انس می‌گیرد، با عشق و محبت آن‌ها را تربیت می‌کند و تعلیم می‌دهد. مسجد مکان تهذیب و افزایش تعهد است. مسجد محل تجهیز فکری و روحی و اخلاقی، افزایش آگاهی‌های سیاسی و اجتماعی، تقویت روحیه‌ی ظلم‌ستیزی و محل مبارز با دشمنان اسلام و قرآن درجهت تحقق استقلال و آزادی و عدالت اجتماعی است. (حمیدیان،1391: 12)  در این ‌زمینه، حضرت امام خمینی(رحمه‌الله‌علیه) می‌فرمایند:«یک هم چنین روحیه‌ای که از مسجد تحقق پیدا می‌کند، این دیگر نمی‌ترسد از اینکه حالا من بروم شاید چه بشود، این مسجدی است، الهی است، آدم الهی نمی‌ترسد».”...این مسجدها را سنگر قرار بدهید برای اسلام... این مسجدها را باید شما محکم نگه دارید. نگویند به شما که دیگر مسجد می‌خواهیم چه کنیم؟ ما انقلاب کردیم... مسجد درست کنیم... این مساجد سنگرهای اسلام است».(امام خمینی، صحیفه‌ی نور، ج ٨ و١٥(

  دین مبین اسلام به علم‌آموزی و مسجد بسیار اهمیت می‌دهد؛ زیرا مسجد تنها مکان مناسب و مقدس بوده است که، تا پیدایش مدارس جدید، در عین جایگاه عبادت‌بودن (به مفهوم خاص)، فضای تعلیم‌وتربیت را در نیز در بر داشته است و آموزش قرآن و علوم مختلف در آن انجام می‌شده است. برون‌داده‌های این جریان، علاوه‌بر بعد آموزشی عمومی معارف، شخصیت‌هایی بوده‌اند که ازیک‌سو الگوهای تربیتی دینی بودند و ازسوی‌دیگر برطرف‌کننده‌ی نیازهای تخصصی جامعه بودند، از قبیل پزشک، معلم و استاد، مؤلف، نویسنده و....  ازاین‌رو، تعبیر دانشگاه اسلامی و مرکز هدایت علمی و اخلاقی تعبیر مناسبی برای مسجد است.با این تفاسیر مسجد جایگاه مناسبی برای جلوگیری از آسیب ها و انحرافات اجتماعی محسوب می گردد.مسئولین امر باید طوری برنامه ریزی کنند که اقبال مردم و جوانان را به سمت مسجد افزایش دهند تا از این طریق با ایجاد امنیت اجتماعی، آسیب های اجتماعی نیز کاهش یابد.

نتیجه‎گیری

  نماز به عنوان ستون اصلی دین نقش بسیار مهمی در جلوگیری از گرایش انسان ها به آسیب های مختلف اجتماعی دارد. نماز علاوه بر این که بنده را به خالق و پرودگارش نزديك می سازد و حلقه اتصال بين عبد و معبود بوده و عشق به خدا را در قلب و باطن او زنده می سازد وو موجب دوری او از هرنوع گناه و معصیت و آسیب می شود، در بعد دیگر نیز هرگز نمي‌گذارد فرد در مقابل خلق خدا بي‌تفاوت بماند. بنابراین در نماز دو اثر نهفته است، يكي اثر فردي كه موجب نزديكي او به خدايش مي‌گردد و ديگر اثر اجتماعي است كه او را در جامعه فرد مسئول بار مي‌آورد، يعني نمي‌شود كسي اهل نماز و عبادت باشد و در عين حال نسبت به جامعه‌ بشري و همنوعانش هيچ وظيفه‌اي را احساس نكند و به دنبال بزه و خلاف مسیر قانون در حرکت باشد. در واقع یاد خدا و آرامش روحی و روانی انسان در سایه نماز باعث می شود که به اوامر شیطان بی توجهی کند و این مهم ترین تأثیر فردی نماز می باشد. بلکه در عوض نمازگزار واقعی  که حفظ حدود و شرایط نماز پای بند است به نیکی عمل کند و قرآن در سوره مبارکه مؤمنون این مهم را به تصویر می کشد.

تأثیرات نماز در زندگی فردی عبارتند از : دوری از شرک، طلب توبه از خداوند، توجه به خدا، انزجار از غیر خدا، مداومت بر ذکر خدا، دوری از آرامش روح و روان، رعایت بهداشت جسمانی و توجه به زیبایی و پاک نگه داشتن بدن، لباس سرکشی و طغیان، جلوگیری از گناه، دوری از فساد و تبهکاری، ترسان و هراسان بودن شیطان از نمازگزار واقعی.هم چنین تأثیرات نماز از بعد اجتماعی علنی شدن عبادت پروردگار، آشکار شدن یکتاپرستی و توحید، قبول شهادت مسلمین درباره یکدیگر، رسیدگی به بینوایان و یاری درماندگان، ترویج نیکوکاری، پیشگیری از وقوع بسیاری از گناهان و جلوگیری از انواع فسادها.

مسجد نیز به عنوان مقدس ترین مکان مومنین و مسلمانان علاوه بر این که محل برپایی نماز می باشد،کارکردهای اجتماعی فراوانی دیگری نیز دارد. با توجه به تأکید فراوان اسلام بر اقامه‌ی نمازبه‌خصوص نماز جماعت، با حضور در مسجد اتحاد و انسجام فیزیکی و نیز اتحاد معنوی در بین اقشار مردم ایجاد و تقویت می‌شود. اجتماع در مسجد و نماز جماعت ازیک‌طرف نقش‌ها و تأثیرهای نماز را افزایش می‌دهد و ازطرف‌دیگر در ایجاد و تقویت رفتارهای خوب نقش دارد. نیاز به ارتباط با خدا، آرامش‌یافتن، الگوجویی، حرمت‌طلبی، آزادی‌خواهی، عدالت‌خواهی، کمال‌جویی، شادابی، خلاقیت، جستجوگری، هویت‌یابی، معنایابی، دوست‌یابی، انس با همنوعان، معرفت و آگاهی ازجمله نیازهای معنوی جوانان است که نماز جماعت و مسجد در برآوردن آن‌ها نقش زیادی دارد. نماز جماعت، حضور در مسجد، برگزاری جشن‌ها و اعیاد اسلامی، جلسه‌های قرآن و دعا احساس یگانگی، دوستی و صمیمیت را در قلب‌ها ایجاد می‌کند. گردهمایی افراد گوناگون، هر صبح، ظهر و شام، در مسجد و شرکتشان در نماز جماعت بهترین فرصت است برای تقویت اطلاعات فرهنگی، سیاسی، مذهبی، اجتماعی و. .. افراد که نماز جماعت و مسجد می توانند نقش بسیار موثری را در این زمینه ایفا کنند. همه این عوامل نقش موثری را در پیشگیری از آسیب های اجتماعی در جامعه برعهده دارد.

منابع و مآخذ

-قرآن کریم

-نهج البلاغه (1390) ترجمه محمد دشتی، قم: انتشارات مشهور.

-ابن بابویه، محمد علی(شیخ صدوق)، (1413). من لایحضره الفقیه.علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

-آشوری، داریوش (1381). تعریف ها و مفهوم فرهنگ، تهران: نشرآگه.

-حرانی، ابومحمد حسن بن علی بن شیعه (1363).تحف العقول، تصحیح و ترجمه علی اکبر غفاری، قم: انتشارات جامعه مدرسین. 

- حمیدیان،برات(1391) نقش مساجد در تعالی اخلاق فردی و اجتماعی، دبیرخانه‌ی ستاد عالی هماهنگی و نظارت بر کانون‌های فرهنگی هنری مساجد.

-خمینی، روح الله (بی تا). توضیح المسائل، قم: انتشارات موسسه نشر و تدوین آثار امام خمینی.

-شریفی، احمد حسین وهمکاران (1391). همیشه بهار: اخلاق و سبک زندگی اسلامی، قم: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، دفتر نشر معارف.

-شیخ حر عاملی، محمد بن حسن (1409 ق). وسایل الشیعه، قم: موسسه آل البیت علیهم السلام.

-صدیق سروستانی، رحمت الله (1386)،آسیب شناسی اجتماعی (جامعه شناسی انحرافات)، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی.

-ستوده، هدایت الله (1383)، آسیب شناسی اجتماعی (جامعه شناسی انحرافات)، تهران، انتشارات آوای نور.

-شکوهی، فاطمه (1382). بررسی عملکرد آموزشی مساجد. ماهنامه مسجد، شماره 71، آبان ماه.

-عباسی، رسول(1390) مسجد طراز اسلامی، تهران، چاپ ستاد عالی هماهنگی و نظارت عالی بر کانون های فرهنگی و هنری مساجد.

 -عابدي جعفري، حسن و ديگران،”طراحي مدل مطلوب كاركرد و مديريت مساجد به‌عنوان يك سازمان داوطلبانه مذهبي» (آذر و دی 1384)، مصباح، ش 60، ص 73- 126.

- عبدالحسین زاده،محمد و لطیفی،میثم (1393) واکاوی پیامدها و آثار اقامه نماز در ایجاد و گسترش سبک زندگی اسلامی، نشریه مهندسی فرهنگی، سال نهم،شماره 82،زمستان 1393.

- عبدی،عباس(1371) آسیب شناسی اجتماعی، قم،انتشارات سپهر، ص ۴۵۵.

- قرائتی، محسن (1380). تفسیر نور (دوره ده جلدی)، تهران : مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن.

-قرائتی، محسن (1382). پرتویی از اسرار نماز، تهران: مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن

-قرائتی، محسن (1390). یکصد و چهارده نکته از نماز، تهران: مرکز فرهنگی در سهایی از قرآن.

-کلینی، محمد بن یعقوب (1381 ق). اصول کافی. ترجمه سید جواد مصطفوی، تهران: دارالکتاب الاسلامیه.

-متقی هندی، حسام الدین (بی تا). کنز العمال فی سنن الاقوال ئ الافعال (نسخه الکترونیکی).

-مجلسی، محمدباقر (1403 ق). بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

-محبی، سیامک و همکاران(1392) مروری بر سازه های سلامت اجتماعی در پرتو کارکردهای آشکار و پنهان نماز، مجله تحقیقات نظام سلامت، سال نهم، شماره هشتم، آبان 1392.

-محدث قمی، شیخ عباس (بی تا). سفینه البحار، انتشارات جامعه مدرسین(نسخه الکترونیکی نرم افزار جامع الاحادیث).

-مشکانی سبزواری، عباسعلی، یاسر صولتی و احمد علی بیاتی (1392) چیستی و جایگاه سبک زندگی در فرآیند تکاملی انقلاب اسلامی از دیدگاه مقام معظم رهبری، نشریه معرفت، سال بیست و دوم، ش 185.

-مشکینی، علی (بی تا) تحریرالمواعظ العددیه، قم: انتشارات الهادی.

-مصباح یزدی، محمدتقی (1391). سخنرانی و مصاحبه در همایش سبک زندگی، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.

-مکارم شیرازی، ناصر (1374). تفسیر نمونه، تهران : انتشارات دار الکتاب الاسلامیه.

- ملیحی،سید محمد(1393) علل و عوامل پیدایش آسیب های اجتماعی و راه های پیشگری از آن،وبلاگ سید محمد ملیحی.

-موظف رستمي، محمد علي (1381)، آيين مسجد، تهران، انتشارات گويه.

-مهدوی کنی، سعید (1387) مفهوم سبک زندگی و گستره آن در علوم اجتماعی، فصلنامه تحقیقات فرهنگی، سال اول.

-یامین پور، وحید (1390). مفهوم یابی سبک زندگی در اندیشه امام خمینی. نشریه 9 دی، شماره 88، سال 1390.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :