چکیده

نماز یک فرصت طلایی برای وصال و نیایش با محبوب حقیقی و مطلق هستی است. لذا عاشقان دلباخته ی الهی به خلوت و نیایش با محبوب اهتمام می ورزند و از لحظه لحظه های زندگی برای خلوت و نیایش با محبوب و کسب رضایت الهی و انجام وظیفه بهره می برند، امام نیایشگران و نمازگزاران، هشتمین اختر تابناک هدایت، الگوی کاملی در بهره برداری از فرصت ها برای نیایش با محبوب حقیقی و مطلق هستی است. هدف این نوشتار که مبتنی بر روش تحلیلی- توصیفی است، بر آن است که تاثیرات روحی و جسمی فریضه ارزشمند نماز را از منظر امام رضا (ع) به بررسی و پژوهش گذاشته و آثار تکوینی و تشریعی و تبلیغی نماز را بر اساس احادیث و روایات، تبیین نماید. یافته های تحقیق حاکی از آن است که با توجه به حدیث شریفی که نماز را ستون دین می داند: به نظر میرسد که نماز چنین نقش ستونی و محوری را حتی در زندگی فرد نیز می تواند ایفا نماید و این خصیصه، فاکتورهای عدیده ای هم­ چون نظم بخشی به امور زندگی و آثار تربیتی خانواده و هم چنین ابعاد مختلف روحی و روانی انسان نمازگزار را در بر می­گیرد.

مقدمه

انسان موجودي است كه در زندگي خود خواه ناخواه با اضطراب و نگراني‌هايي روبه‌رو است. گاهي اين نگراني‌ها براي برخي محدود به مسائل مادي است، گاهي از اين حد گذشته و جنبه غيره مادي و معنوي هم پيدا مي‌كند. براي همه‌ ما اين نكته حايز اهميت بسياري است كه بدانيم عامل اين آرامش چيست و چگونه آن اضطراب به طمأنينه تبديل شده و آرامش تضمين و تأمين مي‌گردد؟ خداوند با يك جمله‌ كوتاه و مختصر در سوره رعد آیه 28 پاسخ اين سؤال را داده كه« ألا بذکر الله تطمئنّ القلوبُ».

انسان براى پيمودن راه صحيح تكامل و سعادت بايد از يك‏سو، رابطه خود را با خدا و از سوى ديگر، باخلق خدا تقويت نمايد. بهترين راه تقويت رابطه با خدا، صلاه است. برای انجام "صلاه" در قرآن از خواندن و قرائت کردن استفاده نشده است، بلکه از اقامه آن، یعنی بر عهده گرفتن و برپای داشتن یاد شده است؛ یعنی نوعی مناسک است که انجام آن با اعمالی غیر زبانی هم همراه است. بنابراین صلاه صرفا خواندن و دعا کردن نیست و اگر در برخی لغت نامه ها صلاه را دعا و نیایش معنا کرده اند بیشتر منظورشان وجه گفتاری آن است که همراه و همزمان با اعمال غیر زبانی، حتی نیت و تمرکز ذهن هم می باشد. نماز یعنی حرکتی نمادین برای اقرار به برتری کسی که از سوی نمازگزار مورد تعظیم قرار گرفته است و تا حدودی پذیرفتن سلطه ی قدرت برتر بر خویش. نماز وسیله ارتباطی است بین انسان و خدا كه در این رابطه انسان خود را بی‏نهایت كوچك دانسته در مقابل نیرویی بی‏نهایت بزرگ، به مدح و ستایش می‏پردازد.

بنابراین، نماز بر زبان راندن كلمات و گزاردن حركاتى معين نيست آن همه فيض و بركت بر پديدآوردن امواج صوتى و اعمال بدنى به آنكه روح ذكر و توجه در سراسر اين كالبد دميده باشد مترتب نمى گردد. اگر چه حداقل تكليف با آن ساقط مى گردد. روح نماز ياد خدا و خشوع و حضور در برابر اوست و اين كلمات و اعمالى كه با تعاليم الهى بر مكلف واجب گشته است بهترين قالب براى آن روح و نزديكترين راه به آن سر منزل مقصود است. نماز بى ذكر و حضور كالبدى روح است كه اگر چه نام نماز بر آن مجاز نيست ليكن اثر و خاصيت نماز از آن مترقب نيست. از اين حقيقت در آثار دينى با عنوان (قبولى نماز) سخن رفته است و چنين آمده است كه از يك نماز كه تو مى گزارى تنها هر آنچه با حضور و توجه آورده شده قبول است و بس. آنان كه به نماز اهميت مى دهند و آن را بزرگ شمرده به آداب و شرايط باطنى و ظاهرى آن توجه ويژه اى دارند بالطبع به دنبال بقيه دستورهاى دينى و وظايف شرعى مى دوند و در صدد انجام تكاليف الهى خويش بر مى آيند. هر كس به هر اندازه از نماز بهره معنوى و روحانى ببرد، به همان اندازه در امور زندگانى خويش به صورت فردى يا جمعى به وظايف دينى بيش تر پايبند بوده و از ظاهر و باطن خود مراقبت بيش ترى به عمل مى آورد و به همان اندازه نيز به خداوند تبارك و تعالى نزديك تر شده، تكامل مى يابد. نماز در اسلام بال پرقدرتی است که اگر با شرایط مخصوص به خودش انجام بگیرد، انسان را تا مقام قرب و وصال محبوب ابدی و معشوق سرمدی پرواز می دهد. هر جزء آن مبتنی بر حکمتی، و مقتضی سری و مصلحتی است. امام ثامن الحجج امام رضا (ع) در مورد نماز و مسائل آن سخنان زیادی را مطرح کرده و در مورد تمام ابعاد آن نظراتی را داده اند. از منظر آن حضرت هیچ عملی برتر و ارزشمندتر از نماز نیست، چرا که بهترین و میانبرترین راه برای رسیدن به قرب الهی است. امام رضا (ع) همواره می فرمود: «الصّلاة قربان کل تقیٍّ» (صدوق، بی¬تا: 1/210). «نماز هر انسان پارسائی را به خداوند نزدیک می کند.» به همین جهت آن حضرت به ابراهیم بن موسی فرمود: «لاتؤخرنّ الصّلوة عن اوّل وقتها الی آخر وقت ها من غیر علّةٍ علیک، ابدأ باوّل الوقت» (مجلسی، 1403: 49/ 49) «انجام نماز را بدون علت از اول وقت آن تأخیر نینداز، همیشه در اول وقت آن شروع کن!» اهمیت نماز نزد آن حضرت به حدی بود که می فرمایند فرزندان شما وقتی به سن هفت سالگی رسیدند به آن ها آموزش دهید تا نماز را یاد بگیرند: «یُؤْخَذُ الْغُلامُ بِالصَّلاهِ وَ هُوَ ابْنُ سَبْعِ سِنینَ». (حرعاملی، 1413 21/ 460) امام در مورد حکمت وجوب نماز گفته اند: «اما علت این که نماز بر مردم واجب شد آن است که نمازگزار به ربوبیت خداوند متعال اقرار کند و هر گونه شریکی را از ساحت قدس او به دور کند و در پیشگاه خداوند جبار با حالت خواری و فروتنی و با اعتراف به ضعف خویش می ایستد و چشم پوشی از گناهان گذشته خویش را از حضرتش خواستار می شود. هر روز صورت بر زمین می گذارد تا بدین وسیله به خداوند تعظیم کند و همیشه به یاد خدا باشد و آنی او را فراموش نکند و طغیان نکند و تا این که حالت دل شکستگی و تذکر را از دست نداده و راغب و افزایش دین و دنیای خود باشد نماز موجب یاد خدا و تداوم ذکر او در تمام شب و روز می باشد تا بنده سرور و تدبیر کننده خود را فراموش نکند و اگر فراموش کرد ناسپاسی می کند. ولی یاد خدا و ایستادن به نماز در پیشگاهش او را از همه گناهان باز می دارد و از هرگونه فساد و تباهی جلوگیری می کند» ( موسوی، 1374 : 16)

2- معنای لغوی و عرفانی صلاه

واژه «صلوه» از «صلی اللحم یصلیه صلیاً» گرفته شده است یعنی گوشت را پخت و کباب کرد و « أصلا» به معنای آتش است (ابن منظور، 14:1405/467؛ زبیدی، 10:1966/312). راغب در مفردات آورده است که اصل «صلاه» از «صلی» است. لذا وقتی گفته می شود «صلی الرجل» یعنی با این عبارت آتش برافروخته را از خود دور کرد» (راغب اصفهانی، 285:1362). بعضي از بزرگان صلات را از تصليه مشتق مي داند بدين معني که چوب هاي کج را با گرفتن به نزديکي آتش و رساندن حرارت به آن مستقيم سازند. عرب آن را تصليه گويند، گويي نمازگزار با توجه به مبدأ اعلي در نماز کج رفتاري هاي نفس را که در اثر توجه به غيرخدا و ميل به باطل ايجاد شده است، تعديل مي نمايد احتمال دارد که تصليه از باب تفعيل باشد و در اين مورد به معناي سلبي آمده باشد (گرچه نادرست) بنابراين معناي تصليت، سلب حرارت مي شود گويي نمازگزار با انجام عمل نماز،حرارت آتش جهنم اعمال را از خود دور نموده و از سوزش آن مي کاهد.( خمینی و دیگران، 1359 : 23)

3-    تاریخچه نماز

نماز قبل از حضرت محمد (ص)، در زمان پیامبران پیشین خدا نیز برپا و مورد تاکید واقع شده است. در تفسیر علی بن ابراهیم در توضیح آیه ی شریفه « فتلقی آدم من ربه کلمات» (بقره/37) روایت زیر از امام ششم (ع) نقل است که نشان دهنده ی مسئله ی نماز در زمان حضرت آدم (ع) است. علامه مجلسی از تهذیب شیخ طوسی روایت می کند که حضرت صادق (ع) فرمود: به هنگامی که آدم از دنیا رفت و زمان نمازگزاردن بر او رسید، فرزندش هبةالله به امین وحی گفت: ای فرستاده حق! پیشقدم شو تا بر جنازه آدم نمازگزارده شود. فرشته الهی  پاسخ داد: خداوند جهان ما را به سجده بر پدرت امر کرد، و هم اکنون در شأن ما نیست که بر نیکوترین فرزند وی مقدم شویم، شما بر ما پیشی گیر و با پنج تکبیر- به همان صورت که بر امت محمد (ص) واجب خواهد شد- بر جنازه نماز بخوان. از آن پس، واجب شد که بر جنازه فرزندان وی قبل از دفن نماز میت خوانده شود (مجلسی، 1403: 11/28). هنگامی که حضرت ابراهیم (ع) همسرش هاجر  و فرزندش اسماعیل را به سرزمین بی آب و علف مکه برد، دست به دعا برداشت و گفت: «ربّناإنّی أسکنتُ من ذریّتی بواد غیر ذی زرع عند بیتک المحرّم لیقیموا الصلاة» (ابراهیم/37) «پروردگارا! من زن و فرزند خود را در بیابانی خشک و سوزان در کنار خانه تو قرار دادم برای این که نماز به پای دارند». حضرت عیسی(ع) هنگامی که نوزاد بود، برای گواهی دادن به پاکی و کرامت مادرش مریم (ع) به امر خداوند زبان به سخن گشود: «قال إنّی عبدُالله أتانی الکتاب و جعلنی نبیّاً/ و جعلنی مبارکاً أینما کنت و أوصانی بالصلوة و الزکوة ما دمت حیّاً»(مریم/30-31). «من بنده خدا هستم، او به من کتاب عنایت کرده است و مرا پیامبر قررا داده است و مرا هر کجا که باشم، وجودی پربرکت قرار داده و تا زنده ام، مرا به نماز و زکات سفارش کرده است».

4-    حقیقت نماز از دیدگام اما رضا

براي نماز غير از اين صورت، معنايي است و غير از اين ظاهر، باطني و چنان چه ظاهر را آدابي است که مراعات ننمودن آنها يا موجب بطلان نماز يا نقصان آن مي گردد. همين طور براي باطن آدابي است قلبي و باطني که با مراعات ننمودن آنها، موجب بطلان يا نقصان نماز معنوي مي شود. و با مراعات آنها نماز داراي روح ملکوتي مي شود. و ممکن است نمازگزار با تلاش به رعايت اين آداب، نصيبي از سر الهي نماز اهل معرفت کسب کند. امام رضا (ع) حقیقت نماز را چنین توصیف می کند: "صلة الله للعبد بالرحمة و طلب الوصال الی الله من العبد اذا کان یدخل بالنیة و یکبّر بالتعظیم و الاجلال و یقرء بالترتیل و یرکع بالخشوع و یرفع بالتواضع و یسجد بالذل و الخشوع و یتشهد بالاخلاص مع الاآمل و یسلم بالرحمة و الرغبة و ینصرف بالخوف و الرجاء فاذا فعل ادّاها بالحقیقة." (موسوی، 1374 : 38) "نماز صله خداوند به بنده از راه رحمت و عنایت و مطالبه وصال و تقرب بنده به سوی خداوند است. وقتی انسان با نیت داخل نماز شود و با تعظیم هر چه بیشتر برای خداوند تکبیر گوید  و با ترتیل نماز را بخواند و با خشوع رکوع کند و با تواضع از رکوع بلند شود و با ذلت سر به سجده گذارد و با اخلاص و آرزو تشهد بخواند سپس نمازش را با رغبتی تمام و با امید به رحمت واسعه ی الهی سلام داد و به پایان برد در حالی که بین خوف و رجاء باشد هر گاه چنین نمازی را به جای آوردی نمازی حقیقی به جای آوردی."

5-  برخی آثار نماز از دیدگاه امام رضا(ع)

در کتب روائی از نماز به عنوان پایه و ستون دین (محمدی ری شهری، 1416: 5/370)، نشانه ایمان(همان: 50)، نور مؤمن (قضاعی، 1361: 50)، پرچم اسلام (متقی، 1419: 7/279) یاد شده است. فريضه نماز ضمن اينکه يک کنش فردي جهت ارتباط با ذات اقدس الهي است داراي سويه هاي مختلف اجتماعي، فرهنگي، اخلاقي، سياسي  و غیره  مي باشد. همگرايي اين مولفه¬هاي متاثر از نماز منجر به ايجاد يک هويت مشترک براي تمام برپا دارندگان اين فريضه الهي مي¬گردد. دوري از گناه، تقويت نيروي تحمل مصائب و سختي ها، ادب آموزي، کبرزدايي، احترام به حقوق ديگران، دوري از غيبت و تکبر، معاشرت بري از خشونت با مردم و پايبندي به عدالت از پيامدهاي مثبت اخلاقي نماز است. همگرايي مولفه¬هاي فوق منجر به ايجاد هويتي با صفت ديني مي گردد. حال اگر صفات اخلاقي فوق به صورت فصل مشترک افراد يک جامعه درآيد، در اين صورت آن جامعه داراي هويت ديني مي گردد. يکي از جنبه هاي اجتماعي نماز که در ايجاد هويت مشترک براي مومنان موثر است نظم و انضباط در امور است. قرآن کريم در اين باره مي فرمايد: «فاقيموا الصلاه ان الصلواه کانت علي المومنين کتابا موقوفا». (نساء/103) «نماز را برپا داريد که به راستي نماز وظيفه ثابت و معيني است» که براي مومنان برگزاري نماز به صورت جماعت و فردا در ساعات معيني از شبانه روز و به سوي يک قبله مشترک، وحدتي در عين کثرت مي باشد که شرط عملي شدن آن انضباط در امور و پيامد طبيعي آن، هم اجتماعي شدن و هم وحدت مي باشد. در زمينه آثار و ره‏آوردهاي بي‏شمار نماز حضرت علي بن موسي الرضا (ع) سخنان جامعي فرموده است که به بخش هائي از آن اشاره مي‏کنيم:

5-1 یاد خداوند

خداوند در قران کریم می فرمایند: « أقم الصلاة لذکری»(طه/14). ذکر ششمین منزل از بدایات است که در مسیر سلوک الی الله مطرح است و پس از انابه و تفکر حاصل می آید. اگر نماز را ذکر نامیده اند، برای آن است که نماز مشتمل بر ذکر زبانی یعنی تهلیل و تحمید  و تسبیح است و ذکر معاد و رسالت و توحید در آن است که همه از مصادیق ذکر است چون عبودیت خداوند را مجسم می سازد. ياد خدا بهترين وسيله براي خويشتن داري و كنترل غرايز سركش و جلوگيري از روح طغيان است. «نمازگزار» همواره به ياد خدا مي‏باشد، خدايي كه از تمام كارهاي كوچك و بزرگ ما آگاه است، خدايي كه از آنچه در زواياي روان ما وجود دارد و يا از انديشه ما مي‏گذارد، مطلع و باخبر است و كمترين اثر ياد خدا اين است كه به خودكامگي انسان و هوسهاي وي اعتدال مي‏بخشد، چنان كه غفلت از ياد خدا و بي خبري از پاداش ها و كيفرهاي او، موجب تيرگي عقل و خرد و كم فروغي آن مي‏شود. امام رضا (ع) یکی از آثار نماز را یاد خدا می داند و می فرماید: «نماز و مداومت یاد خدا در شب و روز سبب می شود که انسان مولا، و مدبّر و خالق خود را فراموش نکند و روح سرکش و طغیانگری در برابر خدا بر او غالب نیاید» (مکارم شیرازی، 1367:  16/ 294).

5-2 کلید ورود به بهشت و نجات از آتش

در کیمیای سعادت در باب نماز آمده است: « بدان که نماز ستون مسلمانی است و بنیاد دین است و پیشرو و سید همه عبادت ها است. هر کس که این پنج فریضه به شرط خویش و به وقت خویش به جای آورد، عهدی بسته آید وی را با حق تعالی، که در امان و حمایت وی باشد و...» (غزالی، 1945: 136) پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «حافظوا علی الصلوات الخمس فان الله- عزوجل- إذا کان یوم القیامة یدعوا العبد فأوّل شیء یُسأل عنه الصلاة فإن جاء بها قامة و الاّ زُخّ فی النار» (مجلسی، 1403: 82/201).« نمازهای پنجگانه را محافظت کنید زیرا روز قیامت که می شود، خداوند بنده¬اش را فرا می خواند و نخستین چیزی که از او می پرسد نماز است. اگر آن را به طور کامل انجام داده باشد و گرنه در آتش افکنده می شود». اما رضا (ع) نیز قبولی نماز را کلید رهایی از آتش ومجوز ورود به بهشت می داند و در این خصوص می فرمایند: «أوَّلُ ما یُحاسَبُ الْعَبْدُ عَلَیْهِ، الصَّلاهُ فَإنْ صَحَّتْ لَهُ الصَّلاهُ صَحَّ ماسِواها، وَ إنْ رُدَّتْ رُدَّ ماسِواها» (نوری،1407: 3/ 25) «اوّلین عملی كه از انسان مورد محاسبه و بررسی قرار می گیرد نماز است، چنانچه صحیح و مقبول واقع شود، بقیه اعمال و عبادات نیز قبول می گردد وگرنه مردود خواهد شد.»

5-3 بازدارنده انسان از بدی ها و زشتی ها

نماز پل ارتباط ميان انسان با خدا و بهترين وسيله سپاسگزاري از اوست. دعا و نيايش كيميايي است که به انسان توانايي رويارويي با دشواري هاي زندگي را مي دهد. هرچه بيشتر به ساحت نوراني نماز و نيايش پناه ببريم، در روح و جان خود، آرامش و اطمينان بيشتري را احساس خواهيم کرد. نماز، نيايشي پاک و خالصانه به درگاه خداوند بزرگ است. خدايي که آفريننده جهان هستي، دانا، توانا، مدبر و پاك است. بديهي است چنين خداي حکيم و دادگري به اعمال بندگان خود نياز ندارد، اما اين انسان است كه به اين نيروي مافوق نيازمند است و وقتي با او ارتباط برقرار مي كند، از سرچشمه فيض بيكرانش بهره فراوان مي برد. از همين رو، روح نماز، توجه محض به اين منشاء قدرت و رحمت در عالم است. مهم ترين اثر اين توجه، مصونيت يافتن انسان در برابر ناپاکي ها و آلودگي ها و روي آوردن به نيکي هاست. خداوند در آيه 45 سوره عنکبوت مي فرمايد: «همانا، نماز انسان را از فحشا و منکر باز مي دارد.» بنابراين، نماز يک عبادت سازنده و ثمربخش است.

علامه طباطبایی(ره) فرموده است: «اثر طبیعی نماز اجتناب از معاصی است نه به نحو اقتضاء نه علت تامه دوری باشد. یعنی این اثر در همه نمازگزاران وجود دارد. اما به نحو اقتضاء نه به نحو علیت» (طباطبایی، بی تا: 16/139) امام رضا (ع) نيز درباره آثار نماز در روح و روان انسان، مي فرمايد: «علت تشريع نماز اين است که بنده به ربوبيت پروردگار توجه و اقرار داشته باشد و مبارزه با شرک و بت پرستي و قيام در پيشگاه پروردگار، در نهايت خضوع و تواضع و اعتراف به گناهان و تقاضاي بخشش از معاصي گذشته و نهادن پيشاني بر زمين همه روزه انجام پذيرد و نيز هدف اين است که انسان همواره هشيار و متذکر گردد، گرد غبار فراموشکاري بر دل او ننشيند، مست و مغرور نشود، خاشع و خاضع باشد، طالب و علاقه‏مند افزوني در مواهب دين و دنيا گردد. همين توجه او به خداوند متعال و قيام در برابر او، انسان را از معاصي باز مي‏دارد و از انواع فساد جلوگيري مي‏کند. (مکارم شیرازی، 1367:  16/ 294)

5-4 نزول رحمت الهی

نماز در زندگى و حيات انسان به اندازه اى ارزش دارد که اولياى الهى براى يک لحظه از آن غافل نبودند و از هر راهى که ممکن بود ديگران را هم به اين عبادت ملکوتى تشويق کرده و آن را سبب نزول رحمت خداوند معرفی می کردند. در روایتی از امام صادق (ع) چنین آمده است: «هر گاه کسی به نماز ایستد رحمت الهی از آسمان بر او نازل می شود و فرشتگان اطراف او را احاطه می کنند» (کلینی، 1365: 3/265) امام هشتم شیعیان نیز در گرفتاری ها، مشکلات و تصمیم گیری های مردم، آنها را به اقامه نماز توصیه می کردند تا بدین وسیله خداوند خیر و رحمت را برای آنها مقدر سازد. به عنوان مثال آن حضرت به یاران خود توصیه کرده است که قبل از اقدام برای ازدواج به درگاه الهی دعا کرده و دو رکعت نماز بخوانند. «اذا اردت التزويج فاستخر فامض ‍ثم صل ركعتين وارفع يديك وقل : اللهم انى اريد التزويج فسهل لى من النساء احسنهن خلقا وخلقا واعفهن فرجا واحفظهن نفسا فى وفى مالى و اكملهن جمالا واكثرهن اولادا.» ( مجلسی،1403: 268) هر گاه خواستى ازدواج كنى، از خدا خير بخواه سپس اقدام كن. دو ركعت نماز گزار و دستها را به درگاه خدا بردار و بگو: خداوندا! من در انديشه زناشويى¬ام، همسرى برايم فراهم كن كه از نظر اندام، اخلاق، پاكدامنى، نگهدارى مال، حفظ آبروى شوهر، زيبايى، فرزندآورى سرآمد زنان باشد».

5-5 خضوع

از امور مهمي که رعايت آن در نماز لازم و ضروري است خشوع است و عبارت از آن است که نمازگزار تمام همت خود را بر نماز گمارد و از غير خدا اعراض کند آن چنان که در دل او به جز معبود نباشد. به هر اندازه که نمازگزار عظمت و جمال الهي را درک کند به همان نسبت سرکشي و خودخواهي نفس از بين مي رود و در مقابل صاحب جمال و جلال حالت فروتني و تسليم به خود مي گيرد. اين حالت در آغاز امر موجب تزلزل قلب و اضطراب مي شود ولي پس از تمکين حالت انس طمأنينه رخ مي دهد. نماز نشانه اعتراف به ضعف خود در مقابل خداوند است که به این وسیله غرور انسان در مقابل خداوند زایل می شود و درس تواضع و فروتنی را در برابر خدا می آموزد. سجده سمبل نهایت تواضع است. در قرآن کریم سه خصوصیت برای نماز ذکر شده است: اول خشوع، دوم دوام، سوم محافظت. «قد أفلح المؤمنون الذین هم فی صلاتهم خاشعون» (مؤمنون/1-2)خشوع چهاردمین منزل سیر و سلوک است. خشوع در نماز به پانزده صفت پدید می آید: استکانت، انقیاد، انکسار، تأثر، تسلیم، تواضع، قلع، أخذ، خوف، رهبت، خفض، طاعت، قبول، لینت (هاشمی، 1378: 73)

محمّد بن سنان از علل و فلسفه ى مسائل الهى از حضرت رضا (عليه السلام) در ضمن يک نامه سؤال مى¬کند، امام هشتم در پاسخ به مسئله ى نماز مى نويسند: «نماز اقرار به ربوبيت حضرت حقّ عزّوجلّ، و نفى شريک از وجود مقدّس او، و ايستادن در پيشگاه عظمت آن جناب با ذلّت و مسکنت و خضوع و اعتراف، و طلب آمرزش نسبت به گناهان گذشته، و صورت به خاک نهادن در هر روز برا تعظيم در برابر عظمت آن وجود مبارک، و اينکه عبد به ياد حق و جداى از تجاوز به حقوق الهى و خاضع و خاکسار و راغب به رحمت واسعه و خواهان زياد شدن ايمان و وسعت رزق و مداومت بر ذکر در شب و روز است، ...» (صدوق، 1385: 114)

نماز؛ برترین عمل

از منظر امام رضا (ع) هيچ عملي برتر و ارزشمندتر از نماز نيست، چرا که بهترين و ميانبرترين راه براي رسيدن به قرب الهي است .امام رضا (ع) همواره مي‏فرمود: «الصّلاة قربان کل تقيٍّ؛ (1) نماز هر انسان پارسائي را به خداوند نزديک مي‏کند.» به همين جهت آن حضرت به ابراهيم بن موسي فرمود: «لاتؤخرنّ الصّلوه عن اوّل وقتها الي آخر وقت ها من غير علّه عليک، ابدأ باوّل الوقت؛(2) انجام نماز را بدون علت از اول وقت آن تأخير نينداز، هميشه در اول وقت آن شروع کن».

فوائد و علل تشریع نماز

در زمینه اسرار و ره آوردهای بی شمار نماز حضرت علی بن موسی الرضا (ع) سخن جامعی فرموده است: آن حضرت در پاسخ نامه ای که از فلسفه و علل تشریع نماز پرسیده بود چنین فرمود: علت تشریع نماز این است که بنده به ربوبیت پروردگار توجه و اقرار داشته باشد و مبارزه با شرک و بت پرستی و قیام در پیشگاه پروردگار، در نهایت خضوع و تواضع و اعتراف به گناهان و تقاضای بخشش از معاصی گذشته و نهادن پیشانی بر زمین همه روزه انجام پذیرد. و نیز هدف این است که انسان همواره هشیار و متذکر گردد، گرد غبار فراموشکاری بر دل او ننشیند، مست و مغرور نشود، خاشع و خاضع باشد طالب و علاقه مند افزونی در مواهب دین و دنیا گردد. همین توجه او به خداوند متعال و قیام در برابر او، انسان را از معاصی باز می دارد و از انواع فساد جلوگیری می‌کند. امام رضا (ع) در مورد سایر دست آوردهای نماز فرمود: نماز و مداومت یاد خدا در شب و روز سبب می‌شود که انسان مولا، و مدبّر و خالق خود را فراموش نکند و روح سرکش و طغیانگری در برابر خدا بر او غالب نیاید.(۱۰ )۱۰) مفید ارشاد،، ج ۲، ص ۳۷۳-۳۷۲

تأثیرات نماز در زندگی فردی از منظر امام رضا (علیه السلام)

بعد از قرآن کریم  هیچ کس چون پیامبر و اهل بیت (علیهم السلام) نمی توانند تأثیرات نماز را در زندگی فردی بیان نمایند. چون آنان با تمامی ذرات وجود خویش حقیقت نماز را درک کرده ند و در حال نماز به معراج می رفتند و در ملکوت به پرواز درمی آمدند . امام رضا (علیه السلام) چون اجداد طاهرینش بیش از هر چیز نماز را دوست می داشت و در کلامی نورانی که شیخ حر عاملی در وسائل الشیعه نقل می کند می فرماید: «همانا علت وجوب نماز، اقرار به ربوبیت پروردگار است و کنار گذاشتن شرک و این که برای خدا مثل و نظیری نیست؛ و ایستادن در برابر پروردگار با ذلت و بیچار گی، و خضوع و اعراف به وحدانیت او، پشیمانی و طلب توبه از گناهان گذشته، و گذاشتن صورت بر زمین در هر روزی پنج مرتبه برای تعظیم پرورگار؛ و این که بنده متوجه خدا باشد و او را فراموش نکند، و راه سرکشی درپیش نگیرد، و خاضع و خاشع و ذلیل و مشتاق و خواستار زیادی توفیق در دین و دنیا باشد. آثار دیگری که در نماز است، عبارت اند از: انزجار از غیر خدا، و مداومت بر ذکر حضرت باری در روز و شب؛ زیرا بنده، سید و مدبر امور و آفریننده خود را فراموش نکند. چون فراموشی یاد حق، سبب در پیش گرفتن راه سرکشی و طغیان است. هم چنین حکمت های دیگری که در نماز است، این که بنده به وظایف بندگی خود در پیشگاه خدای خویش، قیام کند و این عبادت او را از گناهان باز دارد و مانعی برای او از گرایش به فساد و تبهکاری باشد.» (حر عاملی، 1402: 4).  در سخن نورانی دیگری امام رضا (علیه السلام) می فرماید: تا وقتی که مؤمن نمازهای پنج گانه خود را به موقع و با شرایط به جا آورد شیطان پیوسته از او ترسان و هراسان است ولی هر گاه وی نماز خود را ضایع کند شیطان بر او غالب می شود و او وارد گناهان بزرگ می کند. (حر عاملی، 1402: 4).

با توجه به سخن نورانی حضرت تأثیرات نماز را در زندگی فردی می توان چنین بیان کرد:

1. دوری از شرک
2. طلب توبه از گناهان
3.  اعتراف به وحدانیت خدا

4- توجه به خدا

5- انزجار از غیر خدا  

6- مداومت بر ذکر خدا

7- دوری از سرکشی و طغیان

8- جلوگیری از گناه

9- دوری از فساد و تبهکاری

10- ترسان بودن شیطان از نمازگذار واقعی

از دیدگاه امام رضا(علیه السلام) نماز این همه برکات را برای فرد به دنبال دارد و انسان را از گناهان و طغیان و سرکشی باز می دارد و چه برکتی بزرگ تر از این که شیطان از انسان ترسان باشد و این امر در سایه نماز محقق می شود. از منظر امام رضا (علیه السلام) نماز تأثیرات بسیاری در زندگی فردی دارد و انسان را به پرهیزکاری نزدیک می کند. شیخ صدوق در کتاب علل الشرایع با بیان حدیثی تأثیر نماز را در زندگ فردی از منظر امام رضا (علیه السلام) چنین نقل می کند:  علت و سر واجب شدن نماز اموری است... والمداومهِ عَلی ذکراللهِ عَزَّ وَ جلَّ بالَّیلِ وَالنَّهار لئلّا یَنسی  العَبدُ سَیِّدهُ وَ مُدَبِّرَهُ و خالِقَهُ فیُبطَرَ و یَطفی و یَکوه فی ذِ کرِهِ لِرَبِّهِ جَلَّ و عَزَّ و قیامِهِ بَینَ یَدَیهِ زاجراً لَهُ و عنِ المَعاصی و مانعاً له من انواع الفَسادِ (صدوق، 1382: 49) مداومت بر ذکر حق عزّ وجلّ در شب و روز تا بدین ترتیب بنده، سید و سرور و مدبر و خالق خود را فراموش نکند تا به طغیان او منتهی گردد و در این که بنده به یاد پروردگار باشد فائده ای که او را از معاصر منزجر کرد و باعث می شود از انواع فساد کناره بگیرد. قرآن کریم نیز نماز را، باز داشتن از فحشاء و منکرات می داند و در سوره عنکبوت آیه 45 می فرماید: إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ؛ نماز انسان را از فحشاء و منکرات باز می دارد.

امام صادق  (علیه السلام) می فرماید: مَن اَحَبَّ اَن یَعلَمَ اَقبلَت صَلاتُه اَم لَم تَقبَل، فَلیَنظُر هل مَنَعتهُ صلاتَهُ عَنِ الفَحشاء وَالمنکر؟ فَبقدر ما ضَحَتهُ قُبلَت مِنهُ (مجلسی، 1398: 198) هر کس دوست دارد بداند نمازش قبول شده یا نه، ببیند که آیا نمازش او را از گناه و زشتی بازداشته یا نه؟ پس به هر قدر که نمازش او را از گناه بازداشته به همان اندازه نمازش قبول شده است.  هم چنین از حضرت محمد (صلی الله علیه وآله) نقل شده که درباره مردی که با آن حضرت نماز می خواهند و در عین حال مرتکب کارهای زشت می شد، فرمود نمازش، روزی او را از زشتکاری بازخواهد داشت. پس دیری  نگذشت که آن مرد توبه کرد. (ری شهری، 1379: 3097)

هر کس شراب بنوشد نمازش تا چهل روز پذیرفته نیست یکی از معصیت های بزرگ شراب خواری است. کسی که این معصیت بزرگ را انجام دهد نمازش تا چهل روز پذرفته نیست. حسین بن خالد می گوید: محضر مبارک حضرت رضا(علیه السلام) عرض   کردم: برای ما روایت شده که نبی اکرم(صلی الله علیه وآله) فرموده اند: کسی که خمر بنوشد تا  چهل روز نمازش مقبول نیست، آیا این روایت صحیح است؟ حضر ت فرمود: راویان این حدیث راست گفته و حدیث را صحیح نقل کرده اند. عرض کردم چرا نمازش تا چهل روز مقبول نیست نه کمتر از آن و نه بیشتر؟ حضرت فرمود: برای این که حق تعالی خلقت انسان را مقدر و معین فروده با این بیان که خداوند آفرینش انسان را چهل روز به صورت نطفه قرار داده و پس از چهل روز به حالت علقه منتقل شده و در این حال نیز چهل روز مانده سپس به حالت مضفه نقل داده و در این حال نیز چهل روز مانده است و هم چنین تا مرحله نهایی و چون انسان شراب می خورد بقایای آن شراب چهل روز در مثانه اش می ماند همان طوری که غذا و مأکولات و مشروبات دیگر نیز ذرات و بقایای آن تا چهل روز در مثانه می ماند. شدت حرمت شراب آن قدر زیاد است که درآیین همه پیامبران الهی حرام شمرده شده است. شیخ صدوق در کتاب شریف توحید، به نقل از امام رضا (علیه السلام) نقل می کند که فرمود: ما بَعثَ اللهُ نبیاً اِلّا بتحریم الخمر...  هرگز خداوند پیامبری را نفرستاد مگر این که شراب را حرام سازد. (صدوق، 1389: 523).

تأثیرات نماز در آرامش روانی از زبان اندیشمندان بزرگ جهان

تأثیر نماز در بعد فردی و اجتماعی آن قدر عظمت دارد که اندیشمندان بزرگ و منصف جهان از تأثیر نماز گفته اند و آن ها را تجربه و لمس کرده اند. برای آگاهی از گفته های آنان به چند مورد آن اشاره می کنیم.  مهاتما گاندی در مورد عبادت و نماز می گوید:  اگر دعا و عبادت و اعتقاد به خدا نبود من مدت ها پیش دیوانه شده بودم . (کارنگی، 1375: 285).

ویلیام جیمیز پدر علم روان شناسی و استاد دانشگاه هاروارد می گوید:  ما و خدا با هم سرو کار داریم و هنگامی که قلب خود را به سادگی به او عرضه می داریم سرنوشتمان روشن خواهد بود. (کارنگی، 1375: 285).

دکتر الکسیس کارل نویسنده کتاب بشر  گمنام و برنده جایز نوبل می گوید:  قوی ترین قدرتی که ممکن است انسان تولید کند، نیروی دعا و عبدت است قدرتی که همانند نیروی جاذبه زمین وجودش حقیقی و قابل لمس و حس است. (کارنگی،1375: 285).

دکتر هوماس هایسلوپ می گوید:  مهم ترین عامل خواب آرام بخش که من در طول سال های متمادی تجربه و ممارستم در مسائل روان به آن پی برده ام همین نماز است. (راشدی، 1380: 73) این گوشه ای از اعترافات دانشمندان بزرگ علام در مورد نماز است پس بیاییم ارزش نماز را بیش از پیش درک کنیم و قدر آن را بدانیم.

تأثیر نماز در رعایت بهداشت و زیبایی

صحت نماز مشروط است به پاک نگه داشتن بدن، لباس، جای نماز و پرهیز از نجاست ها که موجب زدودن میکروب ها و آلودگی ها از محیط زندگی و حفظ بهداشت جسمانی می شود. خداوند در قرآن کریم می فرماید: يَا بَنِي آدَمَ خُذُواْ زِينَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ؛ (قرآن کریم، اعراف: آیه 31) ای سپران آدم: در هر مسجد زیور خود را برگیرید.  در سیره عملی امام رضا (علیه السلام) که در زمان نماز مسواک می زد. ( محمدزادهَ، 1388: 105). آن حضرت به عطر نیز اهمیت فراوان می داد. امام جواد (علیه السلام) می فرماید: پدرم دستور داد مقداری مُشک برای او تهیه کردند که هفتصد درهم بهای آن بود. (محمدزاده، 1388: 102). نماز انسان را به رعایت بهداشت ملزم می نماید و این امر یکی از آثار ارزشمند نماز در زندگی بشر است.

تأثیرات نماز در زندگی اجتماعی از منظر امام رضا (علیه السلام)

اسلام دینی است که اساس خود را خیلی صریح بر پایه اجتماع قرار داده است و ضمن تأکید بر خودسازی فردی به اجتماع نیز نظری خاص دارد. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می نویسد:  اسلام تنها دینی است که اساس خود را خیلی صریح و روشن بر پایه اجتماع قرار داده است و در هیچ شأنی از شئون خود نسبت به اجتماع بی اعتنا نبوده است. برای روشن شدن مطلب کافی است که در گسترش فوق العاده اعمال انسانی و دسته های مختلف احکام آن ها مطالعه شود. این دین الهی تمام آن ها را با کثرت فوق العاده ای که دارند احصاء نموده و برای هر یک از آن ها حکمی مقرر داشته و تمام این احکام و مقررات را نیز در یک قالب اجتماعی بیان داشته و تا آن جا که ممکن بوده روح اجتماعی را در جمیع احکام و مقررات خود تنفیذ نموده است. (طباطبایی، بی تا: 160).

نماز نیز از این قاعده مستثنی نیست. امام رضا(علیه السلام) در مورد تأثیرات نماز جماعت در کتاب عیون اخبارالرضا(علیه السلام) می فرماید:  و اگر بپرسند که چرا نماز به جماعت قرار داده شده؟ در پاسخ گفته می شود: برای آن که اخلاص و توحید و اسلام و عبادت پروردگار علنی و ظاهر و مشهور و آشکارا باشد، زیرا که در اظهارش حجت است و بر اهل شرق و غرب برای خداوند عزّ وجلّ، و برای این که منافق: آن که به نماز اهمیت نمی دهد و آن را کوچک می شمارد ناچار بدان چه به آن اقرار کرده در ظاهر ادا کرده باشد و نماز اسلام را در میان جمعیت مسلمین به جا آرد و مراقبت باشد تا در شهادت مسلمانان پاره ای درباره پاره دیگر ممکن باشد با فوائد دیگری که در نماز جماعت مسلم است مانند رسیدگی به بینوایان و یاری درماندگان، نیکوکاری و پرهیز از معاصی، و پیشگیری از وقوع بسیاری از گناهان و مناهی. خداوند عزوجل که به وسیله نماز جماعت می توان زائل ساخت. (صدوق، 1373:226 ).

هم چنین شیخ صدوق در کتاب علل الشرایع به نقل از امام رضا(علیه السلام) در مورد سرّ واجب شدن نماز می فرماید: ... مداومت بر ذکر حق غز وجل در شب و روز تا بدین ترتیب بنده، سید و سرور و مدبر و خالق خود را فراموش نکند تا به طغیان او منتهی گردد و در این که بنده به یاد پروردگار باشد فائده ای هست که او را از معاصی منزجر کرد و باعث می شود از انواع فساد کناره بگیرد.

بنابراین دو کلام نورانی امام رضا(علیه السلام) تأثیرات نماز در زندگی اجتماعی عبارتند از :

1-  علنی شدن عبادت پروردگار

2- آشکار شدن یکتاپرستی و توحید

3- قبول شهادت مسلمین درباره یکدیگر

4- رسدگی به بینوایان و یاری درماندگان

5- ترویج نیکوکاری

6- پیشگیر از وقوع بسیاری از گناهان و مناهی خداوند

7- جلوگیری از انواع فسادها

بنابراین جامعه در سایه نورانیت نماز اصلاح می شود و میزان هنجارشکنی در آن به شدت کاهش می یابد. چپزی که در آزمون فرضیات اکثر قریب به اتفاق پاسخ دهندگان به آن پاسخ مثبت داده بودند که نماز باعث اصلاح جامعه می شود و جامعه را از انحراف نجات می دهد.  چرا نماز اجتماع را از انواع معاصی و فساد باز می دارد. علت این امر کاملاً روشن است. چون هر کس بخواهد نماز او مقبول درگاه الهی واقع شود باید مال و آبرو و نوامیس مردم از جانب نمازگزار در امنیت کامل باشد. نماز با تجاوز و ظلم و تعدی به مال و آبروی دیگران جمع نمی شود. در سایه نماز باید نمازگزار حریم ها و حرمت ها را نگه دارد.  آبروی مردم جامعه باید از سوی نمازگزار واقعی حفظ شود نماز با محرّمات الهی جمع نمی شود. احترام آبروی مردم باید از سوی نمازگزار حفظ شود. لذا در روایتی پیامبرگرامی اسلام حضرت محمد(صلی الله علیه وآله) می فرماید:  مَن اغتاب مَسلماً او مسلمهً لم یَقبَلِ اللهُ صلاتهُ و لا صِیامَهُ اَربعینَ یَوماً و لیلَهً اِلّا اَن یَغفِرَ صاحِبَهُ  کسی که غیبت زن و مرد مسلمانی را بکند تا چهل روز نماز و روزه اش را خدا نپذیرد مگر آن که آن شخص او را ببخشد. (قرائتی، 1369: 587).

شیخ صدوق در کتاب معانی الاخبار از امام رضا(علیه السلام) به نقل از پدرش حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) از پدرش امام صادق (علیه السلام) می فرماید:  همان خدای تبارک و تعالی دشمن می دارد خانه گوشت را  ... بعد فرمودند منظور از خانه گوشت، منزلی است که در آن گوشت مردم به سبب غیبت خورده می شود (صدوق، 1372: 402).

در روایتی دیگر در کتاب اصول کافی حضرت محمد (صلی الله علیه وآله) می فرماید: الجُلوسُ فی المسجِدِ انتظارَ الصَّلاهِ عبادهٌ ما لم یُحدِث قیل یا رسولَ الله و ما یُحدِثُ قال الاغتیاب ؛ نشستن در مسجد به انتظار نماز عبادت است تا حدثی از او سر زند عرض شد: ای رسول خدا حدث چیست؟ فرمود: غیبت کردن است. (کلینی، بی تا: 60). بنابراین در فرهنگ نورانی نماز، باید حرمت مردم جامعه حفظ شود و به آبروی مردم تجاوز نشود که اگر نمازگزار دست به چنین کاری زد خداوند نمازش را تا چهل شبانه روز از او نمی پذیرد.  از دیدگاه امام رضا(علیه السلام) نمازگزار باید حقوق مردم خصوصاً محرومان را ادا نماید. رسیدگی به نیازمندان و محرومان جامعه و ادای حقوق محرومان به درجه ای از اهمیت دارد که اگر نمازگزار به حقوق آنان توجهی نکند نمازش پذیرفته نیست. امام رضا (علیه السلام) می فرماید: من صلی و لم یُزکِّ لم تُقبَل صَلوتُهُ، هر کس نماز بخواند ولی زکات نپردازد نمازش قبول نمی شود. ( قرائت، 1369: 58)

در کتاب سفینه البحار از امام علی(علیه السلام) نقل شده که آن حضرت خطاب به کمیل فرمودند: هر گاه غذای تو از راه حلال و درآمد صحیح نباشد خداوند تسبیح گفتن و شکر تو را قبول نمی کند. (قمی، 1363: 229). بنابراین بر نمازگزار واجب است حقوق محرومان را ادا نماید در غیر این صورت نماز او مقبول درگاه خدا واقع نمی شود و فقها و مراجع بزرگ تقلید نیز در این باره فتوا داده اند و می فرمایند:  لباس نمازگزار باید مباح باشد و کسی که می داند پوشیدن لباس غصبی حرام است اگر عمداً در لباس غصبی یا در لباسی که نخ یا دکمه یا چیز دیگر آن غصبی است نماز بخواند نمازش باطل است. هم چنین کسی که در ملک غصبی نماز می خواند اگر چه روی فرش و تخت و مانند این ها باشد نمازش باطل است. (امام خمینی،1380: 504).  بنابراین مال و اموال و زمین ها و املاک مردم باید از جانب نمازگزار مورد تجاوز قرار نگیرد و با این امر از بسیاری از فسادها جلوگیری به عمل می آید و این رمز بازدارندگی نماز فحشاء و منکرات است.

 نتیجه گیری

محقق پس از بررسی نماز از منظر امام رضا (علیه السلام) و تأثیر آن در زندگی فردی و اجتماعی به این نتایج دست یافت که شیطان از نمازگزار واقعی هراسان و ترسان است و هیچ گونه تسلطی بر او ندارد. در نتیجه نمازگزار به درخواست های شیطان توجهی ندارد و یاد خدا آرامش روحی و روانی او در سایه نماز باعث می شود که به اوامر شیطان بی توجهی کند و این مهم ترین تأثیر فردی نماز کی باشد. بلکه در عوض نمازگزار واقعی  که حفظ حدود و شرایط نماز پای بند است به نیکی عمل کند و قرآن در سوره مبارکه مؤمنون این مهم را به تصویر می کشد.  تأثیرات نماز از دیدگاه امام رضا(علیه السلام)، در زندگی فردی عبارتند از : دوری از شرک، طلب توبه از خداوند، توجه به خدا، انزجار از غیر خدا، مداومت بر ذکر خدا، دوری از آرامش روح و روان، رعایت بهداشت جسمانی و توجه به زیبایی و پاک نگه داشتن بدن، لباس سرکشی و طغیان، جلوگیری از گناه، دوری از فساد و تبهکاری، ترسان و هراسان بودن شیطان از نمازگزار واقعی.  

هم چنین تأثیرات نماز از بعد اجتماعی از دیدگاه امام رضا(علیه السلام) علنی شدن عبادت پروردگار، آشکار شدن یکتاپرست و توحید، قبول شهادت مسلمین درباره یکدیگر، رسیدگی به بینوایان و یاری درماندگان، ترویج نیکوکاری، پیشگیری از وقوع بسیاری از گناهان و جلوگیر از انواع فسادها . هم چنین محقق به این امور مهم نیز پی برد که بین میزان کاهش جرائم در جامعه و میزان تقییُد افراد جامعه به اقامه نماز با حفظ حدود و شرایط آن رابطه معنی داری وجود دارد و نماز بیش از عبادات دیگر باعث اصلاح فرد و جامعه می شود.

منابع و مآخذ

قرآن کریم

ابن شعبه، حسن بن علی، تحف العقول، ترجمه بهراد جعفری، نشر صدوق، ج1، تهران، 1377.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار احیاء التراث الاسلامی، 1405ق.

امام خمینی، روح الله و دیگران، پرواز در ملکوت، تهران، نهضت زنان مسلمان، 1359ش.

امام خمینی، روح اله، توضیح المسائل، قم، انتشارات اسلامی، 1380.

حرّانی، حسن بن شعبه، تحف العقول، ترجمه علی اکبر غفاری، قم، مؤسسه النشر الاسلامی لجماعه المدرسین، چاپ 2، 1404ق.

حرعاملی، محمد بن حسین، وسائل الشّیعه الی تحصیل مسائل الشریعة، تهران، دارالمكتب الاسلامیه، 1413ق.

حرعاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه، مکتبه اسلامیه، تهران، ج3و5، تهران، 1401هـ.ق.

راشد، حسن، نمازشناسی، تهران، علمیه اسلامیه، بی تا.

راغب اصفهانی، حیسن بن محمد، مفردات الفاظ القرآن فی غریب القرآن، المکتبه المرتضویه، ط 2، 1362ش.

رجب زاده، احمد و دیگران، جامعه شناسی فرهنگ، شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی، تهران، 1380.

رجب زاده، احمد و دیگران، مطالعات اجتماعی، شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی، تهران، 1380.

زبیدی، مرتضی،  تاج العروس، بیروت،  دار صادر، 1966م.

سیدرضی، نهج البلاغه، مترجم حسین انصاریان، انتشارات پیام آزادی، تهران، 1386.

شهید ثانی، اسرار الصلاة، ترجمه  علی اکبر مهدی پور، قم، انتشارات رسالت، چاپ2، 1375ش.

صالحی، محمد و دیگران، سیره امام رضا(علیه السلام)، قم، انتشارات دارالهدی، 1384.

صدوق، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه، عیون اخبار الرضا(ع)، ترجمه محمد تقی اصفهانی، تهران،  انتشارات جهان، 1378ش.

صدوق، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه، من لا یحضره الفقیه، ترجمه محمد جواد غفاری، تهران،  نشر مفاخر اسلام، بی¬تا.

صدوق، محمدبن علی، توحید، ترجمه اکبر میرزایی، قم، انتشارات علویو.ن، چهارم، 1389.

صدوق، محمدبن علی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ترجمه علی اکبر غفاری، تهران، کتابفروشی صدوق، هفتم، 1363.

صدوق، محمدبن علی، علل الشرایع، ترجمه سیدمحمدجواد ذهنی تهران، قم، انتشارات مؤمنین، ج2، 1382.

صدوق، محمدبن علی، عیون اخبارالرضا(علیه السلام)، ترجمه حمیدرضا مستفید و علی اکبر غفاری، نشر صدوق، تهران، 1372.

صدوق، محمدبن علی، معانی الاخبار، ترجمه عبدالعلی محمدشاهرودی، تهران، دارالکتب اسلامیه، اول، 1372.

طباطبایی، محمد حسین،  المیزان، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بی¬تا.

طبرسی، حسن، مجمع البیان، تهران، مکتب اسلامیه، بی تا.

عمید، حسن، فرهنگ عمید، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1356.

غزالی، محمد، احیاء العلوم، بیروت، دار المعرفة للطباعة و النشر، 1945م.

فقه الرضا، منسوب به امام على بن موسى الرضا، تحقيق مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، مشهد، كنگره جهانى امام رضا، 1405ق.

فیض کاشانی، محسن، تفسیر صافی، تهران، کتابفروشی محمودی، 1344.

قرائتی، محسن، پرتوی از اسرار نماز، تنظیم کننده محمدرضا متین فر،1369ش.www.garaati.net

قرائتی، محسن، پرتوی از اسرار نماز، سازمان تبلیغات اسلامی، بی جا، 1369.

قربانی، مهدی، هزار و یک حدیث رضوی، مشهد، انتشارات قاف، دوم، 1390.

قضاعی، محمد بن سلام، شهاب الخبار، نشر علمی فرهنگی، 1361ش.

قمی، شیخ عباس، سفينه‌البحار و مدينه‌الحکم و الآثار، بنياد پژوهشهاي اسلامي آستان قدس رضوي، 1377ش.

قمی، عباس، سفینه البحار، انتشارات سنایی، بی تا.

کارنگی، دیل، آیین زندگی، ترجمه سوسن اردکانی، تهران، انتشارات جاویدان، 1375.

کلینی،  ثقه الاسلام محمد بن یعقوب،  اصول  كافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه چاپ 4، 1365ش.

کوثری، عباس،  نماز در سیره امامان معصوم(علیهم السلام)، 1376ش. http://hawzah.net

متقی، علی بن حسام الدین، کنز العمال، دار الکتب العلمیة، 1419ق.

مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ3، 1403ق.

مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، مکتب اسلامیه، 1390.

محمدزاده، مرضه، علی بن موسی الرضا(علیه السلام)، قم، انتشارات دلیل ما، 1385.

محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شفیعی، انتشارات دارالحدیث، 1379.

مغیثی، عباسعلی، نماز از دیدگاه قران و روایات، قم، انتشارات اسلامیف چاپ اول، 1375ش.

مکارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دار الکتب الاسلاميه، چاپ بيست و سوم، 1367ش.

ملکی تبریزی، میرزاجواد، اسرارالصلوه، ترجمه رضا رجب زاده، تهران، پیام آزادی، 1374. نوری، حسین، مستدرک الوسائل، تهران، مکتب اسلامیه، 1382.

موسوی راد، حسین، نماز از دیدگاه قرآن و حدیث، قم، انتشارات اسلامی، چاپ 2،  1374ش.

نقوی، خلیل،  نماز یا بهترین راه خود سازی، تهران، نشر ستاد اقامه نماز، 1379ش.

نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسایل، قم، موسسه آل بیت، 1407ق.

هاشمی نجف آبادی، سیدرضا، مقامات عرفانی نماز در قرآن، قم، مهر، 1378ش.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :