بررسی نماز از دیدگاه روان‌شناسی‌ تربیتی‌ و اقدام‌ در جـهت آمـوزش فـلسفه آن با استفاده از شیوه‌های اصولی تعلیم و تربیت، یکی ازمباحث مهم حوزه‌ علوم تربیتی است که امروزه مورد تـوجه خاص صاحب ‌نظران این علم قرارگرفته است. هرچند که‌ احکام دین همیشه با شیوه‌های‌ سنتی‌ آمـوزش داده شده و یا تعمیق یافته اسـت، لکن گـرایش نسل نو به سوی تحلیل پدیده‌ها آن هم در محدوده عملکرد اعتقادی سبب شده که کارشناسان حوزه و دانشگاه ضمن بررسی دقیق فلسفه احکام، راهبردهای گوناگون آموزش آن‌ را در سطوح مختلف سنی مورد مطالعه و تجزیه و تحلیل قرار دهند.

نماز به عنوان یک رفـتار دینی از دیدگاه روان‌شناسی دینی در دو صورت ظاهر و باطن قابل بررسی و مطالعه است. هر چند‌ که‌ تحلیل فلسفه نماز و آموزش آن از نظر علمی می‌بایست مقدمه آموزش رفتاری به نام نماز قرار گیرد، اما برنامه تربیتی نماز به گونه‌ای ازطرف شارع مـقدس طـراحی شده که پرداختن به آن قبل از‌ فهم‌ دقیق فلسفه آن، نه تنها ازضرورت انجام آن نمی‌کاهد، بلکه تکرار آن با رعایت شرایط، خود مقدمه‌ای برای دریافت درونی فلسفه انجام این نوع از عبادت می‌گردد. به تعبیر دیگر، به دلیل ویژگی های رشـد آنـان، بخصوص در‌ دوران‌ نوجانی، در سه حیطه شناختی، عاطفی-روانی و حرکتی، تنها بخشی از فلسفه نماز را می‌توان در قالب آموزش های مستقیم و غیر مستقیم به نوجوان آموزش داد، حال آنکه عمده این مطللب می‌بایست به مرور وتا پایان عمر‌ فرد‌ مورد‌ توجه قـرار گیرد.

از آنـجا که‌ تعلیم‌ فلسفه‌ نماز را نمی‌توان وظیفه عده و یا مجموعه خاصی دانست، به نظری‌رسد هریک از عوامل مؤثر در تربیت نوجوانان، اعم از خانه، مدرسه و یا محیط های مذهبی(مانند‌ مسجد)می‌تواند‌ تا‌ حدی به آموزش فلسفه نماز بپردازد. به تعبیر دیگر، هرجا که‌ نـوجوان‌ بـه نـوعی تعامل رفتار(اجتماعی)دارد و یا به عـنوان یـک عـضو جامعه در فضای عمومی آن در حال زندگی است، ضرورت اجتماعی، اعتقادی و فرهنگی‌ ایجاب‌ می‌کند که فلسفه نماز به اشکال گوناگون در آن آموزش داده شود‌ و یا به عنوان یک موضوع دائمی مطرح بـاشد. با یـان وجود به دیل همراهی نمازبه عنوان زیر بـنای اعـتقادی‌ نوجوان‌ در‌ همه عرصه‌های زندگی، هیچ مجموعه‌ای(اعم ازمدرسه، منزل، مسجد و. . . )نمی‌تواند در تفهیم اساسی نماز از خود کوتاهی‌ نشان‌ دهد. به همین خاطر لازم است نقش هریک ازمجموعه‌های مؤثر در تـربیت دیـنی نـوجوان را به همراه برخی شیوه‌های‌ پیشنهادی‌ در‌ خصوص آموزش فلسفه نماز، مورد اشاره قرار داد.

1-فضای عـمومی جامعه

بررسی عمیق راهبردهای آموزش فلسفه نماز‌ در‌ جلسات‌ تخصصی شورای عالی جوانان تحت عنوان نماز و جوان و ارائه برنامه‌های متنوع آموزشی(اعم از مستقیم‌ و غیر‌ مستقیم)از طـریق مـطبوعات، صدا و سـیما، نشر کتاب و. . . باعث می‌گردد که فضای عمومی جامعه، نماز را به عنوان‌ یک‌ اصل هـمیشگی و پایـداربخشی از فرهنگ عمومی مطرح نماید. درصورتی که طرحهای مربوط به‌ آموزش‌ فلسفه نماز‌ با مشارکت مستقیم نوجوانان انجام پذیـرد، اطمینان بـیشتری از نـتایج حاصل می‌گردد.

2-مسجد و محیطهای مذهبی در‌ صورتی‌ که مفاهیم مورد نطر در فلسفه نماز به همراه شـیوه‌های پیـشنهادی، پس از بـررسی کارشناسانه از‌ طریق‌ ستاد‌ مرکزی اقامه نماز بطور هماهنگ در سطح ائمه جماعات سرار کشور(به صورت سالیانه)توزیع شـود، می‌توان ضـمن ایـجاد وحدت‌ رویه، نسبت‌ به ارائه هماهنگ مفاهیم در سطح جامعه امیدواری حاصل کرد. بدیهی است ستادمرکزی اقامه نماز‌ مـی‌بایست‌ انـتخاب‌ مفاهیم، شیوه‌ها و تربیت نیروهای کاردان را در دستور کار سالانه خود قرار دهد.

3-خانه پدر و مادر به‌ عنوان‌ اولین‌ الگـوهای کـودک، علاوه بـر آموزش عملی نماز، او را با فلسفه نمازآشنا می‌سازند. از بررسی‌ اجمالی‌ تعامل رفتارمذهبی(بخصوص در مورد نماز)میان نـوجوان با والدیـن، می‌توان نکات زیر را به عنوان برخی شیوه‌های تعلیم فلسفه نماز‌ یادآوری‌ نمود.

1-3- پاسخگویی به سؤالات مذهبی نوجوان بـه صـورت مـنطقی و با زبانی ساده در خور‌ فهم. در‌ این خصوص علاوه بر بیان قابل فهم مطالب، رعایت‌ حدود‌ پاسخ‌ از اهـمیتبسزایی بـرخوردار است. بهتر این است که‌ درپاسخ‌ به سؤالات نوجوان بیشتر از شیوه یادگیری اکتشافی و هـمچنین کـاربرد بـموقع و بجا از‌ شیوه‌ توضیح مطلب استفاده گردد. بطورمثال: نوجوان 10‌ ساله: پدر‌ چرا نماز‌ می‌خوانیم؟ پدر: برای‌ اینکه‌ خدا را به خاطر این هـمه نعمت‌ کـه‌ بـه ما داده است، شکر کرده باشیم.

نوجوان:شکر کردن چه ارتباطی با نمازدارد؟پدر:نماز یکی‌ از‌ مهم‌ترین راههای سپاسگزاری از خـداوند اسـت. هرچند که‌ خدانیازی به تشکر و سپاس‌ انسانها ندارند، اما مقررکرده، نماز به صورت‌ آدابی‌ مشخص وهماهنگ، و با نام نـماز تـوسط مسلمانان اقامه شود. البته دلیل خواندن نماز فقط شکر‌ وسپاس‌ نیست. آیا می‌دانی اینکه مـسلمانان هـرروز‌ پنج‌ وعده‌ با خدا صحبت‌ می‌کند‌ چـه حکمتها و یـا دلایـل‌ دیگری‌ دارد؟

2-3-توجه به مفاهیم تسلیم، تکلیف، شکر و سپاس، درک حـضور خـالق، فرصت عبادت و دوری از گناه در برنامه‌های روزانه‌ زندگی‌ و ایجاد ارتباط میان نماز و مفاهیم‌ مورد نظر‌ به عنوان فـلسفه‌ اقـامه‌ نماز‌ از طریق آموزش برنامه‌ای. [1]

4-مدرسه

مدرسه را‌ به دلیل دارا بـودن فـضای مطلوب برای آمـوزش مـفاهیم، می‌توان بـهترین مکان برای تعلیم فلسفه نماز دانست. به دلیـل‌ گـذران بیشترین‌ زمان دوره نوجوانی در مدرسه، ضرورت بیشتری‌ در‌ برنامه‌ریزی‌ و آموزش فلسفه‌ نماز احساس می‌گردد. در‌ صورتی‌ که مسؤولان و مـربیان‌مدرسه، نماز را به عنوان یکی از برنامه‌های درسی خود(حتی به صورت غـیر رسمی)تلقی نمایند، با یک برنامه‌ریزی مـنظم‌ مـی‌توان‌ بهترین‌ راههای ممکن را در‌ آموزش‌ فلسفه‌ نماز‌ برای تأثیرگذاری‌ بیشتر‌ بر روی نوجوانان انتخاب کردو به اجرا درآورد. در یک بـرنامه آمـوزشی با رویکرد فلسفه اقامه نماز مـی‌بایست تـمامی مراحل مربوط به یک بـرنامه درسـی مورد توجه قرار گیرد.

با این حـال‌ بـه دلیل تمرکز موضوع تعلیم فلسفه نماز بر روی سن نوجوانی، بررسی یک برنامه آموزشی در این خصوص، یکی از راههای مـؤثر و قـابل توجه در تعلیم فلسفه نماز برای نوجوانان به نـظرمی رسد. نگرش نـظام یافته به فـلسفه‌ نـماز‌ بـه عنوان یک برنامه درسـی، کمک می‌نماید که ضمن بررسی عمیق در مورد مفاهیم نهفته در متن نماز و استفاده از آیات وروایات برای استناد بـه زیـر بنای اعتقادی چنین فریضه‌ای، از راهبردهای‌ مؤثر‌ یـاددهی بـه صورت مـنسجم اسـتفاده گردد.

در صـورتی که فلسفه نـماز را بـه عنوان یکبرنامه درسی در نظر بگیریم، رعایت الگوی آماده سازی رؤوس برنامه‌ریزی درسی[2] به صورت‌ زیر‌ ضرورت می‌یابد:

1-مشخص کردن اهداف2-انتخاب مـحتوا3-تصمیم‌گیری‌ دربـاره‌ راهـبردهای یاددهی مفاهیم

1-مشخص کردن اهداف

اهداف این برنامه عبارتند از:1-کمک به فـراهم آوردن مـوجباتخودسازی و قـرب الهـی در نـوجوانان. 2-کمک بـه درک ارزش انسان بودن وجایگاه انسان‌ در‌ نظام آفرینش. 3-کمک به ایجاد‌ حس‌ عبودیت دربرابر خالق جهان هستی.

2-انتخاب محتوا

برای انتخاب محتوای برنامه، ابتدا لازم است مفاهیم نهفته در متن نماز و آنچه در آیات و روایات به عنوان مـهم‌ترین دلایل اقامه نمازذکر شده، مورد برسی و طبقه‌بندی‌ قرار‌ گیرد. به همین جهت تحلیل موضوعی دستورهای شارع قدس در مورد نماز و مفاهیم قابل استخراج از متن نماز می‌تواند به عنوان سر فصلهای آموزش فلسفه نماز مورد توجه قرار گـیرد. مشخص نـمودن هریک از سر‌ فصل ها به‌ عنوان بخشی‌ از آموزش دوره‌ای فلسفه نمازامکان تمرکز بیشتر بر روی مفاهیم اصلی موجود و مورد تأکید قرآن و سنت‌ را فراهم می‌آورد. به این ترتیب می‌توان اثربخشی بیشتری را بر روی متعلمان پیش‌بینی‌ نمود.

در یک‌ بررسی اجـمالی و بـا استناد به آیات وروایات می‌توان مفاهیم زیر را به عنوان مهم‌ترین موضوعات قابل توجه ‌‌در‌ آموزش فلسفه نماز پیشنهاد نمود:

1-تسلیم و عبودیت

« وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ»[3]

« فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هذَا الْبَيْتِ »[4]

«إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعينُ» [5]

2-تکلیف

يا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ . . .

3-شکر و سپاس

« الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمينَ »

« قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذي هَدانا لِهذا وَ ما كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ»

« إِنَّا هَدَيْناهُ السَّبيلَ إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً»

4-درک حـضور خـالق

 اعْبُدِ اللَّهَ كَأَنَّكَ تَرَاه‏ [6]

« أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْري»[7]

« أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»[8]

5-یاور همیشگی

« وَ اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ » [9]

« أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»[10]

«إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعينُ»[11]

6-فرصت عبادت

«فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ * وَ إِلى‏ رَبِّكَ فَارْغَبْ »

7-تشویق و نوید بهشت

«ُ رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ»[12]

« اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ» [13]

الصلاة مفتاح الجنه(روایت)

الصلوة معراج المؤمن(روایت)

«سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ »

«يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ *ارْجِعي‏ إِلى‏ رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً *فَادْخُلي‏ في‏ عِبادي *وَ ادْخُلي‏ جَنَّتي‏ » [14]

8-اقرار دائمی به اصول دین

«اشهد ان لا اله الا اللّه وحده لا شریک له»

«اشهد انّ محمدا‌ رسول‌ اللّه»

 «اشهد انّ محمدا عـبده و رسوله» «مالک یوم الدین»

«اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ *صِراطَ الَّذينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لاَ الضَّالِّينَ »

9-نظم در امور

إِذَا صَلَّيْتَ صَلَاةً فَرِيضَةً فَصَلِّهَا لِوَقْتِهَا صَلَاةَ مُوَدِّع‏[15] اذان در سه وعده و اقـامه نماز در ابتدای‌ پنج برنامه‌ زندگی(از نظر زمانی)

10-دوری از گناه

«إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ»[16]

3-تصمیم‌گیری دربـاره راهبردهای یاد دهی مفاهیم با توجه به موقعیت سنی فراگیران، راهبردهای یاد دهی زیر برای ارائه مطالب جمع‌آوری شده، پیشنهاد می‌گردد:

الف)تدریس توضیحی

ب)یادگیری اکتشافی

ج)تدریس به‌ روش‌ ‌تـشکیل‌ گروههای کوچک

د)بازیهای آموزشی

ه)آموزش برنامه‌ای.

با‌ اینکه شیوه‌های فوق به تناسب موضوع انتخاب مـی‌شوند، اما لازم اسـت مـوارد زیر به وسیله مربیان آگاه و دلسوز مورد عنایت و توّجه قرار گیرد:

1-تنظیم طرح‌ درس‌ برای هر جلسه تدریس

1-1-مشخص نمودن اهـداف در طرح‌ درس

2-1-مشخص‌ نمودن شیوه‌های ارائه مطلب(به همراه فهرستی از مثالهای کاربردی)

3-1-ارزشیابی تشخیصی و تکوینی

2-طبقه بندی ارائه مطلب به صـورت پیشنهادی زیر:

1-2-توضیح در مورد‌ معنای‌ موضوع‌ مـوردبحث

2-2-آیات

3-2-روایات

4-2-نقل داسـتان

5-2-بحث گروهی متعلّمان

6-2-برگزاری مسابقه حضوری

7-2-ارائه واحد کار عملی به‌ متعلّمان(باگرایش تحقیق و بررسی)

بنابراین برای هرکدام از سر فصلها:1-توضیحاتی در مورد معنای موضوع در نظرگرفته می‌شود.

2-آیاتی در مورد‌ موضوع‌ جمع‌آوری‌ می‌شود.

3-روایاتی از ائمّه معصومین در مورد موضوع جمع‌آوری می‌شود.

4-داستانهایی که مـوضوع را‌ مورد‌ اشاره قرارمی‌دهند، در نظر گرفته می‌شود.

5-یک بحث گروهی در چند دقیقه با سؤالات ازپیش تعیین شده در‌ نظر‌ گرفته‌ می‌شود.

6-مسابقه‌ای طراّحی می‌شود.

7-یک واحد کار عملی با گرایش تحقیق وبررسی برای دانش‌آموزان‌ در‌ نظر‌ گرفته می‌شود.

این مطلب را به اشتراک بگذارید :