راهبرد محتوایی

 در این نوشتار، ضمن تبیین برخی از درخواست‌های خداوند متعال از بندگان، نماز به عنوان یکی از واجبات مهم الهی که در آیات متعدد قرآن به آن اشاره شده و انسان را به اقامه آن دعوت کرده، بررسي شده است.

حکم شرعی

بر مردان واجب است که حمد و سوره را در نمازهاى صبح و مغرب و عشا بلند بخوانند. البته اگر کسی سهواً يا جهلاً آهسته بخواند، نماز صحيح است، ولى اگر از روى عمد باشد، نماز باطل است.[1]

زنان نیز در صورتی که نامحرم حضور نداشته باشد، می‌توانند حمد و سوره این سه نماز را بلند یا آهسته بخوانند. همچنین، بر مردان و زنان واجب است که حمد و سوره نماز ظهر و عصر را آهسته بخوانند و تنها مستحب است که بسم الله الرحمن الرحیم آن را بلند بگویند.

روایت یا آیه

"وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِى عَنِّي فَإِنِّى قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُواْ لِى وَلْيُؤْمِنُواْ بى‌لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ".

شأن نزول آیه

شخصي از پيامبرＢ پرسيد: آيا خداى ما نزديك است تا آهسته با او مناجات كنيم يا دور است تا با صداى بلند او را بخوانيم؟ آيه فوق نازل شد و به آنها پاسخ داد كه خدا به بندگانش نزديك است.[2]

مقدمه بحث

استفاده از عنصر تمثیل

وقتی انسان به مهمانی، جشن و مراسمی دعوت می‌شود، به احترام آن شخص و گاهی برای منافعی که دارد، پاسخ مثبت داده، دعوت را اجابت نموده و در آن مراسم حضور می‌یابد.

خداوند متعال به عنوان خالق انسان و کسی که همة دار و ندار و هستی انسان به او وابسته است، از انسان دعوت نموده و خواسته است که دعوت حق تعالی را اجابت نماید: "يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اسْتَجيبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاكُمْ لِما يُحْييكُم؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خدا و رسول را اجابت کنید، وقتی شما را دعوت می‌کنند به آنچه به شما حیات می‌بخشد و شما را زنده می‌کند".^[3]

خدا و رسول به چه چیزهایی دعوت می‌کردند؟

مگر خدا و پیامبران الهی به چه چیزهایی دعوت می‌کردند؟ وقتی به قرآن کریم مراجعه کنیم و آیات نورانی آن را تلاوت نماییم، می‌بینیم که دعوت قرآن و انبیا دعوت به خوبی، احسان، عدالت و مهربانی، دوری از گناه، دوری از حرام‌های الهی، انجام واجبات و توجه به آخرت و دور نگه‌داشتن خود از جهنمی است که با دوری از فرامین الهی و ترک واجبات دامنگیر انسان خواهد شد.

برخی از دعوت‌های خدا و پیامبران

در این مجال به تعدادی از دعوت‌های خدا و پیامبر اشاره می‌کنیم که در قرآن کریم بیان شده است.

1. خداترسی همه‌جانبه و رعایت تقوا در بالاترین درجه؛ یعنی پرهیز از همة گناهان کوچک و بزرگ و عمل به واجبات الهی: "يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ؛ ای كسانى كه ايمان آورده‏ايد! چنان‌كه سزاوار خداست، تقوا پيشه كنيد".^[4]

2. عدالت‌ورزی: "يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ… اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى؛ ای كسانى كه ايمان آورده‏ايد!…دادگرى كنيد كه آن به تقوا نزديك‏تر است".^[5]

3. انفاق و کمک به دیگران: "وَ أَنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ ….. وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ؛ و در راه خدا انفاق کنید… و احسان و نیکوکاری کنید که همانا خداوند نیکوکاران را دوست دارد".^[6]

4. پیروی نکردن از شیطان: "وَلاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ؛ از گام‌هاى شیطان پیروى مكنید كه او دشمن آشكار شماست".^[7]

انجام عمل شایسته: "یا أَیُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا؛ ای پیامبران! از روزی‌هاي حلال و پاکیزه بخورید و عمل صالح انجام دهید".^[8]

5. یاری گرفتن از نماز و صبر: "يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرينَ؛ ای اهل ايمان! از صبر و نماز کمک بگيريد! مطمئناً خداوند با صابران است".^[9]

6. استفاده از مال حلال و شکرگزاری: "يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُلُواْ مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُواْ لِلّهِ؛ ای كسانى كه ايمان آورده‏ايد، از نعمت‌هاى پاكيزه‏اى كه روزى شما كرده‏ايم، بخوريد و خدا را شكر كنيد".^[10]

7. اطاعت از رهبر و پیشوا: "يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِي الأَمْرِ مِنكُمْ؛ ای کسانی که ايمان آورده‌ايد، از خدا اطاعت کنيد و از رسول و اولوالامر خويش فرمان بريد".^[11]

8. احسان به والدین و خویشاوندان: "لاَ تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِى الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْنًا؛ ‌جز خدا را نپرستيد و به پدر و مادر و خويشان و يتيمان و مستمندان احسان كنيد و با مردم [به زبان] خوش سخن بگوييد و نماز را به‌پا داريد و زكات را بدهيد".^[12]

9. اقامه نماز: خداوند متعال در آیات متعددی به اقامه نماز دستور داده است، از جمله:

"قُل لِّعِبَادِيَ الَّذِينَ آمَنُواْ يُقِيمُواْ الصَّلاَةَ؛ به بندگان من كه ایمان آورده‌اند، بگو: نماز را برپا دارند".^[13]

"وَ أَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَ آتُوا الزَّکَاةَ وَ ارْکَعُوا مَعَ الرَّاکِعِینَ؛ و نماز به‌پا دارید و زکات بدهید و با راکعان رکوع کنید".^[14]

"حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَ الصَّلَاةِ الْوُسْطَى؛ بر نماز‌ها، به‌ویژه نماز میانه (ظهر) پایبند باشید".^[15]

"أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرى؛ نماز را براى ياد من به‌پادار".^[16]

دعوت پیامبران به نماز

رسولان و پیامبران نیز به اقامه نماز اهتمام داشتند و به آن امر می‌کردند: "وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِيتاءَ الزَّكاةِ؛ و به ايشان انجام دادن كارهاى نيك و بر پا داشتن نماز، و دادن زكات را وحى كرديم".^[17]

حضرت اسماعیلＡ: "وَ كانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ؛ و خاندان خود را به نماز و زكات فرمان مى‏داد".^[18]

حضرت عیسیＡ: "وَ أَوْصانِي بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ ما دُمْتُ حَيًّا؛ و تا زنده‏ام مرا به نماز و زكات سفارش كرده است".^[19]

لقمان حکیم: "یا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ؛ ای پسرکم، نماز را به‌پا‌دار".^[20]

اقامه نماز؛ نشانه اجابت انسان

خدا و رسولش به فضائل انسانی و چیزهایی دعوت می‌کنند که انسان را به سعادت و خوشبختی در دنیا و آخرت رهنمون خواهند گردید، به شرط آنکه انسان خریدار این مفاهیم عالی باشد و پاسخی حقیقی به این دعوت خداوند بدهد، لذا خداوند می‌فرماید: کسانی به حرف خدا گوش می‌دهند که: "إِنَّمَا يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ يَسْمَعُونَ؛ تنها كسانى [دعوت تو را] اجابت مى‏كنند كه گوش شنوا دارند".^[21]

برای پاسخگویی به دعوت خداوند، باید از رفتارهای شایسته بهره گرفت و با دوری از گناه و انجام کارهای شایسته و خداپسندانه، لیاقت پاسخ به دعوت الهی را در خود فراهم نمود. بهترین و برترین نشانه این اجابت به دعوت خداوند نیز، اقامه نماز و به‌جا آوردن نمازهایی است که انسان باایمان را از ديگران متمایز و جدا می‌سازد و نشان‌دهنده باورهای زیبای او به وعده‌های الهی است؛ لذا خداوند می‌فرماید: "الَّذِينَ استَجَابُوا لِرَبهِمْ وَ أَقَامُوا الصلَوةَ؛ آنها كه دعوت پروردگارشان را اجابت كرده و نماز را برپا داشته‌اند".^[22]

پیامدهای اجابت نکردن دعوت الهي

1. گمراهی: "وَ مَن لَّا يُجِبْ دَاعِىَ اللَّهِ فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ فى الْأَرْضِ وَلَيْسَ لَهُ مِن دُونِهِ أَولِيَاء أُوْلَئِكَ فى ضَلَالٍ مُّبِينٍ؛ و هر کس که به این دعوت‌کننده جواب نگوید، نمی‌تواند در روی زمین از خدای بگریزد و او را جز خدا هیچ یاوری نیست و در گمراهی آشکاری است".[23]

2. پشیمانی بی‌فایده: "رَبَّنَا أَخِّرْنَا إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ نُّجِبْ دَعْوَتَكَ وَنَتَّبِعِ الرُّسُلَ؛ پروردگارا! عذاب را برای ما به تأخیر انداز و مهلت کوتاهی ده تا آنچه فوت‌شده جبران کنیم، ما دعوت تو را اطاعت کنیم و پیغمبر تو را پیروی نماییم".[24]

3. مسیر بدون بازگشت: "اسْتَجِيبُوا لِرَبِّكُم مِّن قَبْلِ أَن يَأْتِىَ يَوْمٌ لَّا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ مَا لَكُم مِّن مَّلْجَأٍ يَوْمَئِذٍ وَمَا لَكُم مِّن نَّكِيرٍ؛ پيش از آنكه روزى فرا رسد كه آن را از جانب خدا برگشتى نباشد، پروردگارتان را اجابت كنيد. آن روز نه براى شما پناهى و نه برايتان [مجال] انكارى هست".[25]

4. بی یاور ماندن/توسل به توهم: "لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَالَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِهِ لاَ يَسْتَجِيبُونَ لَهُم بِشَىْءٍ إِلاَّ كَبَاسِطِ كَفَّيْهِ إِلَى الْمَاء لِيَبْلُغَ فَاهُ وَمَا هُوَ بِبَالِغِهِ وَمَا دُعَاء الْكَافِرِينَ إِلاَّ فى ضَلاَلٍ؛ دعوت حق [و راستين‏] از آنِ اوست، و معبودهايى را كه به جاى خدا مى‏خوانند هيچ جوابى به آنها نمى‏دهند، مگر مانند كسى كه دو دستش را به سوى آب باز كرده كه آب به دهانش رسد، اما نمى‏رسد، و دعوت كافران جز در گمراهى نيست".[26]

5. جهنمی شدن: "لِلَّذِينَ اسْتَجَابُواْ لِرَبِّهِمُ الْحُسْنَى وَالَّذِينَ لَمْ يَسْتَجِيبُواْ لَهُ لَوْ أَنَّ لَهُم مَّا فى الأَرْضِ جَمِيعًا وَمِثْلَهُ مَعَهُ لاَفْتَدَوْاْ بِهِ أُوْلَئِكَ لَهُمْ سُوءُ الْحِسَابِ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمِهَادُ؛ براى كسانى كه پروردگارشان را اجابت كرده‏اند، پاداش بس نيكوست و كسانى كه وى را اجابت نكرده‏اند، اگر سراسر آنچه در زمين است و مانند آن را با آن داشته باشند، قطعا آن را براى بازخريد خود خواهند داد. آنان به‌سختى بازخواست‏ شوند و جايشان در دوزخ است و چه بد جايگاهى است".[27]

6. سرگردانی و گمراهی در دنیا: "وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّن يَدْعُو مِن دُونِ اللَّهِ مَن لَّا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلَى يَومِ الْقِيَامَةِ وَهُمْ عَن دُعَائِهِمْ غَافِلُونَ؛ و كيست گمراه‏تر از آن كس كه به‌جاى خدا كسى را مى‏خواند كه تا روز قيامت او را پاسخ نمى‏دهد و آنها از دعای‌شان بى‏خبرند".[28]

نتیجه‌گیری

اگر می‌خواهیم اجابت‌کننده خوبی به دعوت خدا و رسولش باشیم، باید به احکام و دستورهای الهی عمل نماییم و با اقامه نماز و انجام اعمال صالح و نیک، خود را در معرض دریافت لطف و رحمت الهی قرار دهیم.