راهبرد محتوایی

در این بحث ضمن اشاره به فلسفه و کارکردهای نماز، به پاسخ شبهه عدم پایبندی برخی نمازگزاران به نماز و تأثیر نپذیرفتن از نماز خود پرداخته شده است.

حکم شرعی

ـ نمازگزار باید در هر رکعت از نمازهای واجب و مستحب، بعد از رکوع، دو سجده کند، و سجده آن است که پیشانی را از روی خضوع بر زمین بگذارد.

ـ دو سجده در یک رکعت، مجموعاً "رکن" است، بدین معنی که اگر عمداً یا از روی فراموشی، هر دو را ترک کند یا دو سجده‌ دیگر به آن اضافه کند، نماز باطل می‌شود.

ـ در سجده باید هفت موضع بر زمین قرار گیرد: پیشانی، دو کف دست، دو سر زانو، دو سر انگشت بزرگ پا.

ـ ذکر واجب در سجده عبارت است از یک‌بار گفتن "سُبْحَانَ رَبِّیَ الاَعْلی وَ بِحَمْدِهِ" یا سه بار گفتن "سُبْحَانَ اللهِ".

روایت

امام صادقＡ: "مَا أَعْلَمُ شَيْئاً بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ أَفْضَلَ مِنْ هَذِهِ الصَّلَاةِ".

مقدمه بحث

انسان هنگام مبادرت به انجام هر کاری، نیم‌نگاهی به ثمره آن دارد و دوست دارد که بهترین نتیجه را به دست آورد؛ در کارهای کشاورزی، در تحصیل و علم‌آموزی، در همنشینی و دوستی با دیگران و مانند آن.

همین قاعده در مورد نماز نیز وجود دارد و انسان دوست دارد نتایج و ثمرات نماز خود را مشاهده نماید که در این مجال، چند مورد از آثار و برکات نماز را مرور خواهیم کرد.

1. نزدیکی و انس با خدا

هر انسان باایمانی دوست دارد که جایگاه ویژه و بالایی از جهت معنوی داشته باشد و پروردگار جهان از او راضی و خشنود باشد. بدون شک یکی از راه‌های رسیدن به این هدف، انجام کارهایی است که خداوند دوست دارد و می‌پسندد.

شخصی از امام صادقＡ پرسید: أَفْضَلِ مَا يَتَقَرَّبُ بِهِ الْعِبَادُ إِلَى رَبِّهِمْ وَ أَحَبِّ ذَلِكَ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا هُوَ؟ پربهاترين و ارزشمندترین طاعت و عبادتى كه انسان را به خدا نزديك كند و هيچ طاعتى به درگاه خدا محبوب‌تر از آن نباشد، چه طاعتى است؟

امام فرمود: "مَا أَعْلَمُ شَيْئاً بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ أَفْضَلَ مِنْ هَذِهِ الصَّلَاةِ؛ بعد از شناخت خدا، هيچ طاعتى را با ارج‌تر و پربهاتر از نماز نمى‌شناسم".^[1]

2. آرامش

یکی از آثار گرانقدری که در پرتو اقامه نماز و پایبندی حقیقی به آن نصیب انسان می‌شود، آرامش و طمأنینه‌ای است که در سایه سار ارتباط عمیق و انس و دوستی با پروردگار عالم، برای انسان به ارمغان آورده می‌شود؛ ازاین‌رو در چهره دینداران و کسانی که با قرآن، عبادت، نماز و ذکر و دعا انس دارند، آرامش و وقاری است که کمتر جایی می‌توان نظیر آن را یافت. خداوند نیز می‌فرماید: "وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي؛ نماز را برای یاد من به پا دار".^[2] و در جای دیگر، ثمره این به یاد خدا بودن را چنین بیان می‌کند: "الَّذِينَ آمَنُواْ وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِكْرِ اللّهِ أَلاَ بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛ آنها كسانى هستند كه ايمان آورده و دل‌هايشان به ياد خدا آرامش مى‏گيرد، آگاه باشيد كه تنها با ياد خدا دل‌ها آرامش پيدا مى‏كند".^[3]

پیامبر اعظمＢ نیز همزمان با وقت نماز، با شنيدن صداى اذان نشاط و سرزندگى مى‏يافت و به مؤذن پاک‌دل خویش می­فرمود: "جُعِلَتْ قُرَّةُ عَيْنِي فى الصَّلَاةِ وَ كَانَ يَقُولُ أَرِحْنَا يَا بِلَال؛ روشنایی دیدگانم در نماز است و پیوسته هنگام اذان می‌فرمود: راحت ساز ما را‌اى بلال".^[4]

3. بخشش گناهان

"وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَيِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّيْلِ إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ؛ نماز را در دو طرف (اول و آخر) روز به‌پاداريد و نيز در ساعت تاريكى شب، كه البته خوبى و نيكوكاري­هاى شما، زشتى و بدكاري­هايتان را نابود مى‌سازد".^[5]

سلمان فارسی می­گوید: روزی زير درختي در محضر پيامبرＢ نشسته بودم که حضرت شاخه خشك درخت را گرفتند و تكان دادند. وقتی تمام برگ­هايش فرو ريخت، فرمودند: سلمان نپرسیدی چرا اين كار را انجام دادم؟

عرض كردم: منظورتان از اين كار چه بود؟ فرمودند: وقتي مسلمان وضويش را به‌خوبي بگيرد، سپس نمازهاي پنجگانه را به‌جا آورد، گناهان او فرو مي­ريزد، همچنان‌كه برگ­هاي اين درخت فرو ريخت.^[6]

و در مثالی دیگر فرمود: "نمازهای پنجگانه به نهر جاری گوارایی می­مانند که بر درِ خانه­هایتان روان است و هر روز پنج بار خود را در زلال آن شست­وشو می­دهید و دیگر هیچ پلیدی باقی نمی­ماند".^[7]

4. دوری از منکرات و زشتی‌ها

از دیگر دستاوردهای نماز، ایجاد انگیزه برای دوری از گناه و زشتی‌هاست که همین مسئله باعث می‌شود انسان از بسیاری از خطرها دور بماند و حیثیت و آبروی او نیز مصون و محفوظ باشد. قرآن می‌فرماید: "اتْلُ ما أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتابِ وَ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ؛ آنچه از كتاب به سوى تو وحى شده است، بخوان و نماز را برپادار كه نماز از كار زشت و ناپسند باز مى‏دارد".^[8]

پاسخ به یک شبهه

به فرموده قرآن، نماز انسان را از فحشا و منکرات نهی می‌کند، در حالی‌که ما بسیاری از نمازگزاران را می‌بینیم که از ارتکاب گناهان بزرگ پروایی ندارند؛ چرا نماز آنان بازدارنده از فحشا و منکرات نیست؟ به عبارت دیگر، ‌اگر نمازبازدارنده از بدی‌هاست، بدرفتاری و عدم تأثیرگزاری نماز در برخی نمازگزاران چگونه توجیه می‌شود؟ خیلی وقت‌ها مشاهده می‌کنیم که فلان شخصِ اهل نماز و مسجد، از گناه و معصیت ابایی ندارد، اهل دروغ و پارتی‌بازی، کلاهبرداری و تقلب و… هم هست.

پاسخ

قرآن که می‌فرماید نماز بازدارنده از گناه است، معنایش این نیست که آدم نمازخوان، دیگر نمی‌تواند گناه کند و قدرت ارتکاب گناه از او گرفته می‌شود! خیر، منظور این است که طبیعتِ نماز باعث دوری از گناه می‌شود؛ زیرا انسانی که خود را در محضر الهی می‌بیند و برای بنده خوب خدا بودن تلاش می‌نماید، به‌خوبی می‌داند که انجام گناه و ارتکاب زشتی‌هایی مانند دروغ، غیبت، تهمت، فحاشی و بدزبانی، کینه‌توزی، بی‌حجابی، استفاده از مال حرام، فریب دیگران و هر آنچه مورد نهی خداوند است، باعث دوری او از خداوند و کم‌اثر شدن نماز می‌گردد؛ ازاین‌رو تلاش می‌کند با ترک گناه و انجام واجبات الهی، رضایت خداوند را کسب نماید.

به گفته یکی از بزرگان، یاد خدا (نماز) و موانعی که از آن اثر جلوگیری می‌کنند، مانند دو کفه ترازو هستند؛ هر وقت کفه یاد خدا سنگین شود، نمازگزار گناه نمی‌کند و هر جا کفه آن موانع سنگین شود، یاد خدا ضعیف شده، در نتیجه شخص مرتکب گناه می‌شود.^[9]

ترک گناه؛ نشانه نماز مقبول

به همین دلیل است که گفته شده: ‌نشانه اینکه ما بفهیم نماز ما تا چه‌حدی مقبول درگاه خداوند واقع شده، همین است که ببینیم چه مقدار روی رفتار و کردار ما تأثیرگذار بوده و جلوی گناهان و انحرافات ما را گرفته است.

لذا امام صادقＡ فرمود: "من احب ان یعلم اقبلت صلاته‌ام لم تقبل فلینظر هل منعته صلاته من الفحشاء و المنكر فبقدر ما منعته قبلت منه؛ هركس دوست دارد بداند نمازش قبول شد یا نه، ببیند كه آیا نمازش او را از گناه و زشتى باز داشته یا نه؟ پس به هر قدر كه نمازش او را از گناه بازداشته، به همان اندازه نمازش قبول شده است".^[10]

و رسول خداＢ فرمود: "لا صلاة لمن لم يطع الصلاة و طاعة الصلاة ان تنهى عن الفحشا و المنكر؛ کسی که از نماز اطاعت نكند، نمازش واقعی نیست. معنای فرمان بردن از نماز اين است كه از فحشا و منكر باز ايستى و خويشتن را از گناه حفظ کنی".^[11]

پس اگر کسی غیر از این بود، یعنی نماز خواند و از گناه دوری نکرد، باید در نماز خود شک نماید و به فکر اصلاح باشد. چون "إنَّ الصلوة تَنهَی عَنِ الفَحشاءِ وَالمُنکَر؛ نماز، جلوی بدی­ها و گناهان را می­گیرد".^[12]

حالا چرا بعضی­ها نماز می­خوانند و در آن­ها اثر نمی­گذارد، باید عیب را در خودشان جست‌وجو کنند. مانند اینکه شما، شارژر موبایل را به برق وصل می­کنید، برق هم قطع نیست، ولی با این همه، موبایل شارژ نمی­شود.

کمترین دستاورد نماز

البته نمی‌توان این نکته را از نظر دور داشت که بسیاری از كساني که به این شبهه عمل می‌نمایند، در واقع دنبال دستاویز و راه فراری برای ترک نماز هستند. وگرنه اصل نماز که ربط به اشخاص ندارد و حکمی الهی است که بر فردفرد افراد واجب است و نباید دین و ایمان خود را معلق و مشروط به رفتارهای دیگرانی کرد که ادعای مسلمانی دارند.

ضمن اینکه اگر به رفتار بعضی از افرادی که مسلمان هستند و در عین حال نماز نمی‏خوانند توجه کنیم، می‏بینیم این افراد به خاطر نخواندن نماز، روزه را هم می‏خورند، به حج هم نمی‏روند و زکات هم ‏نمی‏دهند، و سایر واجبات را هم ترک می‏کنند، و هیچ فرقی بین پاک و نجس و حلال و حرام نمی‏گذارند، و خلاصه در راه زندگی از هیچ عمل ناپسند و آلوده‌ای رویگردان نیستند.

اگر حال چنین اشخاصی را با حال کسانی مقایسه کنیم که نماز می‏خوانند، و در نمازشان به حداقل آن، یعنی آن مقداری که تکلیف از گردنشان ساقط شود اکتفا می‏کنند، خواهیم دید که آنها از بسیاری از کارهایی که افراد بی‌نماز از آن پروا نداشتند، پروا دارند. به همین ترتیب، ‌‏نمازگزارانی که در نمازشان اهتمام بیشتری دارند، از گناهان بیشتر پروا دارند و هر چه نماز کامل‌تر باشد، خودداری از فحشا و منکرات بیشتر خواهد بود و چه بسا همین نماز ظاهری نیز روزی او را از گناه و زشتی باز دارد.

در روایت آمده است: جوانی از انصار نمازش را با پیامبرＢ می‌خواند، ولی گناه و محرّمات را نیز انجام می­داد. جریان را به پیامبرＢ گفتند. پیامبر اعظمＢ فرمود: "بالاخره نمازش روزی او را از بدی و زشتی باز می­دارد". طولی نكشید كه آن جوان توبه كرد و دست از كارهای بد و زشتش برداشت.^[13]